________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 245 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਜਿਸ ਦੀ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।39 | ਸ਼ਨਯਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸ਼ਨਯ (ਜ਼ੀਰੋ) ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਤੱਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ (ਆਤਮਨੀਯ) ਤੱਤ ਦਾ ਸ਼ੂਨਯ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਵਿਵਹਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ੂਨਯ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਤੱਤ ਜੋ ਸਾਡੀ ਮਾਨਵੀ (ਮਨੁੱਖੀ) ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਤੱਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਮੱਧਮਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, “ਜੋ ਸ਼ੂਨਯ ਹੈ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਜੋ ਸ਼ਨਯ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਤਰਕ ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਸ਼ੂਨਯ ਹੈ ਉਸਦਾ ਨਾ ਉਤਪਾਦ (ਉੱਤਪਤੀ) ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।40
ਨਾਗ ਅਰਜਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਵਿਵਹਾਰਕ ਜਾਂ ਸਾਪੇਕਸ਼ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕੁੱਝ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਪਰ ਆਖਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਸਤਯ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਨਿਰਵਾਨ ਨਾ ਤਾਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਨਾ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਨਸ਼ਟ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾ ਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ।
ਨਾਗ ਅਰਜਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਵਾਨ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਸਤਯ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਹੇਂ ਸ਼ੂਨਯ ਹਨ। ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਵਹਾਰਕ ਸੱਚ ਤੋਂ। ਉਸੇ ਤੱਤ ਨੂੰ ਜਦ ਅਸੀਂ ਕਾਰਨਵਾਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਹੀ ਸੰਸਾਰਕ ਅਖਵਾਏਗਾ ਅਤੇ ਜਦ ਉਹ ਕਾਰਨਵਾਦ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਹੀ ਨਿਰਵਾਨ ਅਖਵਾਏਗਾ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਪੂਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।41 | ਕੱਜੇ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਨਤਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਨਯਤਾ ਭਗਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਾ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਵਿਵਹਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਨਯਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ
