________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 244 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਆਪ ਦੁਸਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਾ ਕਰਦੇ। ਮਹਾਯਾਨੀ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਹੀਨਯਾਨੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਸਿਕਸ਼ਾਸਮੁਚੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਹਾਯਾਨੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਮੈਂ ਸੰਸਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਭੈ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕਲੇ ਅਪਣੇ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?37 | ਇਸ ਲਈ ਬੋਧੀਤਵ ਸਾਰੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਗਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਹੀ ਬੋਧੀਸਤਵ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਦੁੱਖ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਅਪਣੇ ਪੁੰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਅਰਪਣ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਮਹਾਯਾਨੀ ਨਿਰਵਾਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਮਹਾਯਾਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨੇ ਦੋ ਸਤਵਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਸੰਤਿ ਸੱਤਯ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਸੱਤਯ । ਸੰਤਿ ਸੱਤਯ ਅਵਾਸਤਵਿਕ (ਕਾਲਪਨਿਕ) ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ (ਸੰਸਾਰਕ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਸੱਤਯ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸਰਵਉੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
“ਸੰਤਿਸੱਤਯ ਜੇ ਅਵਾਸਤਵਿਕ ਜਾਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕਿ ਲੋੜ ਹੈ? ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਮਹਾਯਾਨੀ ਅਚਾਰਿਆ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਕਿ ਸੰਤਿਸੱਤਯ ਪ੍ਰਮਾਰਥੀਕ ਸੱਤਯ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਵਹਾਰਕ ਸੱਚ ਸਾਧਨ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਰਥਕ ਸੱਚ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਨਾਗ ਅਰਜਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਸੱਚ ਵਿਵਹਾਰਕ ਸੱਚ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਾਏ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। 38 ਮੱਧਮਿਕਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਵਤਿਸੱਤਯ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਸੱਚ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕਰਨਾ। | ਸਥਾਈ ਲੋਕ ਅਸਥਾਈ ਲੋਕ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੋਹੇਂ ਪ੍ਰਤੀਤਯਸਮੂਤਪਾਦ ਦੀ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੂਨਯਤਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤਯਸਮੂਤਪਾਦ ਜਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਜਿਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੰਸਾਰ
