________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 243
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਹੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੇਲ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਜੋਤ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
32
ਅਨੇਕਾ ਵਿਦਵਾਨ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀਵੇ ਦੀ ਬੁਝੀ ਹੋਈ ਜੋਤ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਗਲਤ ਹੈ, ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਅੱਗ ਅਤੇ ਦੀਵੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਡਬਲਯੂ ਰਾਹੁਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, “ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਬੁਝੀ ਹੋਈ ਅੱਗ ਜਾਂ ਜੋਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਉਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਪੰਜ ਸਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ”।
33
ਇਹ ਪੰਜੇ ਸਕੰਧ ਦੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਨਿਰੋਧ ਦੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਅੰਗ ਹਨ। ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਖਿਆ ਹੈ, “ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੈਂ ਲੋਕ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ, ਨਿਰੋਧ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮਾਰਗ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ”। ਇੱਥੇ ਦੁੱਖ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਲੋਕ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਨਿਰਵਾਨ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ ਹੈ।
34
ਸੋਂਤ੍ਰਾਂਤਿਕ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੀ ਨਿਰਵਾਨ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੁੱਝ ਪਲ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਵਤਸਕੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਅਰਥ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਹੈ।
35
-
ਬਾਅਦ ਦੇ ਸੋਂਤ੍ਰਾਂਤਿਕ ਅਚਾਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਨ ਵਿਨਾਸ਼ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਵੀ ਹੈ ਕਿ “ਸੂਖਮ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਨਿਸ਼ਚਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ”।
36
ਅਭੀਧਾਰਮਿਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਲਈ ਨਿਰਵਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਹੀਨਯਾਨੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੰਗ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਜੇ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਹੋ ਉਦੇਸ਼ ਰਹੇ ਤਾਂ
