________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 242
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਮਾਪਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜਨਮ, ਮਰਨ, ਬੁਢਾਪਾ, ਮੌਤ ਆਦਿ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ।” ਜਿਵੇਂ ਗੋਬਿੰਦ ਚੰਦ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, “ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਥੈਰਵਾਦ ਸਮੂਚੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਹਾਂ ਪੱਖੀ, ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲਾ, ਨਾ ਵਰਣਨਯੋਗ ਅਤੇ ਸਰਵਉੱਚ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਨਣ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ”।
29
ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਹੀਨਯਾਨ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫਿਰਕੇ ਵੈਭਾਸ਼ਿਕ ਅਤੇ ਸੋਂਤ੍ਰਾਂਤਿਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ
ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਇੱਥੇ “ਧਰਮ ਸੁਭਾਅ” ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਗਿਆਤ ਅਤੇ ਅਸੰਸਕ੍ਰਿਤ (ਸੰਸਕਾਰ ਹੀਨ) ਧਰਮ ਹੈ। ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਖਯਾਨਿਰੋਧ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੀ ਸੰਖਯਾਨਿਰੋਧ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਸਤਕਰੀ ਮੁਖਰਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
“ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਖਯਾਨਿਰੋਧ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਹੋਣ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਨਿਰਵਾਨ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੀ ਸੰਖਯਾਨਿਰੋਧ ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਚਿੱਤ (ਚੇਤਨਾ) ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਲੇਸ਼ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਖਯਾਨਿਰੋਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦ ਉਸ ਦੀ ਫੇਰ ਉਤਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰਤੀ ਸੰਖਯਾਨਿਰੋਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਪੂਰਨ ਵਿਨਾਸ਼ ਅਤੇ ਫਲ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ”।
31
ਥੈਰਵਾਦੀ ਅਕਸਰ ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਉਹ ਤੰਹਕਖਯ, ਅਸੰਖਤ, ਵਿਰਾਗ, ਨਿਰੋਧ, ਨਿਵਾਨ ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਘਣਤਾ, ਦ੍ਰਵਤਾ, ਗਰਮੀ, ਗਤੀ, ਅਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਇਹ ਛੇ ਪਦਾਰਥ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਤੇ
