________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 240 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇੱਥੇ ਪਰਮ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਪਰਮ ਸੁੱਖ ਦੇ ਭੋਗਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ। ਅੱਗੇ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪਰਮ ਸੁੱਖ ਠੀਕ ਹੀ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁੱਧੀ ਨੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਉੱਪਰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।21 ਰਿਜ਼ ਡੇਵਿਡ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ “ਨਿਰਵਾਨ ਬੋਧਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ, ਅੰਤਰ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਸੁੱਖ, ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸ਼ੀਤਲਤਾ, ਸੰਤੋਖ, ਚੰਗਿਆਈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਨਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ, ਸਵੈਸ਼ਾਸਤ, ਸਰਵਉੱਚ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਮਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ਧਾਰਕ ਹੈ।22
| ਨਿਰਵਾਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਕਈ ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਚਾਰ ਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ: 1. ਅਨਾਦੀ ਕਾਲਿਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਰਵਾਨ:
ਇਹ ਪਰਮ ਸ਼ੁੱਧ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੈ, ਅਨੂਧਭੂਤ (ਜੋ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ) ਅਤੇ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ, ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ ਹੈ, ਧਰਮ ਤੋਂ ਨਾ ਭਿੰਨ ਹੈ ਨਾ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੈ, ਨਮਿਤ ਅਤੇ ਕਲਪ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਵਿਤਰਕ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ, ਅੰਦਰ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਉਹ ਪਰਮ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸ਼ਾਂਤ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ।23
2. ਸੋਪਧੀਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਰਵਾਨ: | ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਉਹ ਭਿਕਸ਼ੂ ਅਰਹੰਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਜੀਵਨ ਜੀ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਜੋ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਬੋਝ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਅਪਣਾ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਨਮ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵਾਸ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ
