________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 238 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
“ਉੱਥੇ ਘਣਤਾ, ਵਤਾ, ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੰਬਾਈ ਚੋੜਾਈ, ਸੂਖਮਤਾ, ਮੋਟਾਈ, ਚੰਗਿਆਈ, ਬੁਰਾਈ, ਨਾਮ, ਰੂਪ ਆਦਿ ਸਭ ਕੁਝ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਨਾ ਸੰਸਾਰ, ਨਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ, ਨਾ ਆਉਣਾ, ਨਾ ਚੱਲਣਾ, ਨਾ ਸਥਾਪਨਾ, ਨਾ ਜਨਮ, ਨਾ ਮੌਤ, ਨਾ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੈ।15 | ਇਹ ਆਖਣਾ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਵਾਨ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਹੈ ਜਾਂ ਹਾਂ ਪੱਖੀ। ਇਹ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦਵੈਤ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਵਿਰਤੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਅਸਲ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਮੁਤੀ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸ਼ਬਦ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ, ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਭਰਮਾਂ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖੇਗਾ ਕਿ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਕੁੱਝ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਰੋਗ, ਅਮ੍ਰਿਤ, ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਾਂਹ ਪੱਖ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।
ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਸਵਰੂਪ ਬੁੱਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ, “ਸ਼ਰਨ ਸਥਲ (ਆਸਰਾ), ਸ਼ੀਤਲ ਗੁਹਾ (ਗੁਫਾ), ਹੜ ਵਿੱਚ ਦੀਪ, ਪਰਮ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਥਾਨ, ਮੁਕਤੀ, ਨਿਰਵਾਨ, ਸੁਰੱਖਿਆ, ਸਰਵਉੱਚ, ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ, ਅਨੂਭੂਤ, ਸ਼ਾਂਤ, ਵਿਰਾਮ ਸਥਲ, ਦੁਕਖਮੁਕਤ, ਸਾਰੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੀ ਦਵਾ, ਅਪਿਤ (ਕੰਬਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ), ਅਮ੍ਰਿਤ, ਅਮੂਰਤੀਮਾਨ, ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ, ਸਥਾਈ, ਸਮੁੰਦਰਤੱਟ ਅਨੰਤ, ਪ੍ਰਯਤਨ ਸੁੱਖ, ਪਰਮ ਆਨੰਦ, ਅਕਥਨੀਯ, ਲਗਾਓ ਰਹਿਤ, ਪਵਿੱਤਰ ਨਗਰ ਆਦਿ।16
ਐਡਵਰਡ ਕੱਜੇ ਨੇ ਅਨੇਕ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ - ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ
