________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 237
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਅਕਤ, ਅਨੰਤ, ਅਪਲੋਕਿਤ, ਦੁਕਖਕਖਯ, ਅਨਾਸ, ਅਸੰਖਤ, ਪਾਰ, ਮੋਕਖ, ਨਿਰੋਧ, ਅਨਿਦਸੰਨ, ਅਵਯਾਪਜ਼, ਕੇਵਲ, ਅਨੀਤਿਕ, ਅਨਾਲਯ, ਅਚਚੂਤ, ਵਿਮੁੱਤੀ, ਅਪਵੱਗ, ਵਿਰਾਗ, ਸਾਂਤੀ, ਵਿਸੁੱਧੀ ਅਤੇ ਨਿਵੁਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
12
ਉਦਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਕਿ ਉਹ ਕਿ ਹੈ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਕਿ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੇ ਭਿਕਸ਼ੂਓ ! ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਨਾ ਧਰਤੀ ਹੈ, ਨਾ ਪਾਣੀ ਹੈ, ਨਾ ਅੱਗ ਹੈ, ਨਾ ਹਵਾ ਹੈ, ਨਾ ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਅਨੰਤ ਦਸ਼ਾ ਹੈ, ਨਾ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਨਾ ਅਵਚੇਤਨਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਨਾ ਚੇਤਨਾ ਅਚੇਤਨਾ ਦੀ, ਨਾ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਹੈ ਨਾ ਦੂਸਰਾ, ਨਾ ਸੂਰਜ ਹੈ ਨਾ ਚੰਦਰਮਾ। ਹੇ ਭਿਕਸ਼ੂਓ! “ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ਨਾ ਉੱਥੇ ਆਉਣ ਹੈ ਨਾ ਉੱਥੇ ਚਾਲ ਹੈ ਨਾ ਸਥਿਤੀ ਹੈ, ਨਾ ਉੱਤਪਤੀ। ਉਹ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਸਹਾਰੇ ਦੇ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ”।
ਹੇ ਭਿਕਸ਼ੂਓ! “ਇੱਕ ਅਣਉਤਪੰਨ, ਅਜਾਤ ਅਤੇ ਅਜਿਤ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜਨਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਣਉਤਪਨ ਆਦਿ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਜਨਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਇਸ ਨਾ ਪੱਖੀ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਸਵਰੂਪ ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਆਤਮਾ ਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਅਸਲ ਮੋਹ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਗਲਤ ਸਵਰੂਪ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। “ਇੱਛਾ, ਦਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਭਰਮ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੀ ਨਿਰਵਾਨ ਹੈ”। 14
ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਾਲੀ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:
=
