________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 236 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ - ਅਸੰਖਤ, ਅਨਾਸਬ, ਸਚਚ,ਅਜੱਜਰ, ਧੂਵ, ਅਪਲੋਕਿਤ, ਸ਼ਾਂਤ, ਅਮਤ, ਪਨੀਰ, ਤਨਖਯ, ਅਜਾਤ, ਗੰਭੀਰ, ਉੱਤਰ, ਅਪੱਤੀਸਮ, ਸੇਠ, ਜੇਠ, ਵਿਮਲ, ਅਪੱਮਾਨ, ਅੰਤਿਮ ਸਰਨ, ਵਿਰਾਗ, ਅਚਚੁਤਪਾਦ, ਮੁੱਤੀ, ਵਿਸੁੱਧੀ, ਵਿਮੁਕਤੀ, ਸ਼ੁੱਧੀ ਅਤੇ ਨਿਭੂਤੀ।10। | ਇਹ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਤ ਸ਼ਬਦ ਬੁੱਧ ਪਰਾ ਰਾਹੀਂ ਮੰਨੇ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਹਾਂ ਵਾਚੀ ਜਾਂ ਨਾਂਹ ਵਾਚੀ ਦੋ ਰੂਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਨਿਰਵਾਨ ਨਾ ਆਖਣ ਯੋਗ ਅਤੇ ਨਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਵਿਚਾਰਯੋਗ ਸ਼ਬਦ ਮਿੱਥਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਾਮ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਤਥਾਗਤ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਤੱਥਤਾ, ਸ਼ੂਨਯਤਾ, ਭੂਤਕੋਟੀ, ਧਰਮਧਾਤੂ, ਧਰਮਕਾਯ, ਪ੍ਰਯਾਪਾਰਮਿਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸੇ ਨੂੰ ਭਰਮ, ਸੁਪਨ ਜਾਂ ਮਿਰਗ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਨਜੇ ਨੇ ਆਖਿਆ ਹੈ, “ਨਿਰਵਾਨ ਅਕੱਥਯ (ਨਾ ਆਖਣ ਯੋਗ) ਹੈ, ਅਵਿਚਾਰਨੀਆ (ਨਾ ਵਿਚਾਰਨ ਯੋਗ) ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਮ ਤੱਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵਰਗਾ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਤਰਕ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਭਰਮ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ।
ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਸਵਰੂਪ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਦੋਹਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਸਤੁ ਦਾ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਸਵਰੂਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰੋਧ, ਨਿਰਮੋਕਸ਼, ਨਿਤੀ, ਅਮ੍ਰਿਤ, ਅਨੀਤਿਕ, ਨਿਰਵੇਦ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਸਰਵ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਤੱਤ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਸਵਰੁਪ ਵਿੱਚ ਛੁੱਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਅਚੰਤ,
