________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 234
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਥਾਗਤ ਬੁੱਧ ਨੇ ਸਰਵਉੱਚ ਸੱਚ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਲਈ ਦੁੱਖ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਦਾ ਬਿੰਦੂ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ? ਇਸ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤੱਤ ਹਨ। ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਅਰਥ
ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ, ਉਛੇਦ, ਨਿਰਗਮਨ, ਪਰਿਸ਼ਮਨ ਜਾਂ ਪੂਰਨ ਵਿਨਾਸ਼। ਨਿਰਵਾਨ ਅਤੇ ਤਥਾਗਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਪੂਰਨ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲਗਾਉ, ਵਿਕਾਰ ਭਾਵ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ। ਬੁੱਧ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅੱਗ ਜਲਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਜਾਂ ਲੈਂਪ ਜਲਾਉਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਅਰਥ ਉਛੇਦ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ‘ਨਿਵਰ’ ਜਾਂ ‘ਨਿਵ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਪਰੀਨਿਵਰਤੀ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ। ਉਛੇਦ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਦਾ ਲਾਲਚ, ਘ੍ਰਿਣਾ ਅਤੇ ਮੋਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਜਵਾਲਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇੱਛਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਤੋਂ ਹੈ।
4
ਨਿਰਵਾਨ ਕੀ ਹੈ? ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੱਚ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਮਾਪਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਉਸ ਸਮੇਂ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਨਿਰਵਾਨ ਕਿ ਹੈ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ ਇਸ ਗਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਨਾ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਸੰਭਵ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, “ਜੋ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਾਸ਼ਵਤ ਮਾਰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਈਸ਼ਵਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਈਸ਼ਵਰ ਨਹੀਂ ਹੈ”।
ਬੁੱਧ ਵਿਚਾਰ ਦੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ - ਇੱਕ ਸੰਸਾਰਿਕ ਦੂਸਰੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ। ਬੁੱਧ ਦੇ ਲਈ ਨਿਰਵਾਨ ਅੰਤਮ ਸੱਚ ਹੈ। ਜੋ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਵਉੱਚ ਹੈ, ਪਰਮਾਰਥ ਸੱਚ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਨਿਰਵਾਨ
