________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 224 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਕਰਮ ਬੰਧ ਸੰਸਾਰਿਕ ਭੋਗਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਨੰਦ ਤੋਂ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਉਹ ਅਯਥਾਰਥ? ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮ ਬੰਧ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਤਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।90 | ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਾਮਾਨੁਜ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਇਕਮਿਕ ਨਹੀਂ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੰਕਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਰਾਮਾਨੁਜ ਅਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੇਵਲ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਕਮਿਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਵੀ ਰਾਮਾਨੁਜ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਨੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਉਹ ਬ੍ਰਮ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋ ਗਿਆ।92. | ਰਾਮਾਨੁਜ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਅਪਣੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੋਂਦ ਸਮਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਏ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਅਹੰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਸਰਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਹੋਂਦ ਦਾ ਨਹੀਂ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੰਕਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਸਰਵਉੱਚ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਤਮਾ ਅਪਣੀ ਨਿੱਜ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਵੀ ਇਹੋ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੋਕਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਹੰਕਾਰ ਦਾ ਹੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਿੱਜ ਹੋਂਦ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਅੱਗੇ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਤਮਾ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਕੁੱਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।93 | ਰਾਮਾਨੁਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕਰਮ ਯੋਗ, ਗਿਆਨ ਯੋਗ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਯੋਗ ਤਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਰਮ ਯੋਗ ਗਿਆਨ ਯੋਗ ਦਾ ਮਸੀਹਾ ਹੈ, ਗਿਆਨ ਯੋਗ ਸਵੈਅਨੁਭੂਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ ਰਾਮਾਨੁਜ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਕਰਮ ਯੋਗ ਦੀ ਸਮੂਚਯ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਗਿਆਨ, ਕਰਮ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਗੀਤਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੁ ਰਾਮਾਨੁਜ ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ। ਕਰਮ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਪ੍ਰਪਤਿ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ
