________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 221 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਹਨ। ਈਸ਼ਵਰ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਬ੍ਰਮ ਹੈ, ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੈ।
ਰਾਮਾਨੁਜ ਦਾ ਈਸ਼ਵਰ ਜਾਂ ਬ੍ਰਹਮ ਸਦਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਾਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਰਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਉਹ ਸਰਵਉੱਚ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੈ ਚਾਨਣਾ ਦਾ ਚਾਨਣ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਵਉੱਚ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਪਰ ਉੱਠਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਸ਼ੁੱਧ ਗਿਆਨੀ ਹੈ, ਸੀਮਾ ਰਹਿਤ ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਪਨ ਹੈ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਸ਼ੁੱਧ ਹੈ, ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਤੇ ਆਸਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਬ੍ਰਹਮ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਈਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਤ੍ਰਮ ਸਮਾਨ ਹਨ, ਸਾਰੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਰੱਖਿਅਕ, ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। | ਰਾਮਾਨੁਜ ਨੇ ਸ਼ੰਕਰ ਦੇ ਨਿਰਗੁਣ ਬ੍ਰਹਮ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤੱਤ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ। ਕੋਈ ਵੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਇਸ ਤੱਤ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਤੱਖ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਭਿੰਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ। ਵਸਤੂ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਉਹ ਸਿਰਫ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। 83 ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ੰਕਰ ਦੇ ਨਿਰਗੁਣ ਬ੍ਰਹਮ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਆਗਮ, ਤਰਕ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਪਰਮਾਣਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਰਾਮਾਨੁਜ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਉਦਾਹਰਣ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਗੁਣ ਹਨ ਜੇ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਦਵੈਤਤਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਤੱਤ ਭਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਬ੍ਰੜ੍ਹਮਾ ਦੇ ਅਨੰਤ ਸਦਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। | ਰਾਮਾਨੁਜ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਮਿੱਥਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ੰਕਰ ਦਾ ਮ ਮਾਯਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ
