________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 219 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਦੀ ਰੱਹਸਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਈਸ਼ਵਰ ਨੇ ਮਾਯਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਬ੍ਰਹਮ ਵੀ ਸੁਭਾਵਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਇਸ ਲੋਕ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਨਾਮ ਅਤੇ ਰੁਪ ਵੀ ਈਸ਼ਵਰ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਮਾਯਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮਾਯਾ ਨਾਲ ਜਗਤ ਦੀ ਸਿਰਜਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ੰਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ - ਸਰਵਾਂਗ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨਾਮ ਅਤੇ ਰੂਪ ਹਨ ਜੋ ਅਵਿਦਿਆ ਦੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਸਾਥੀ ਹਨ। ਇਹ ਆਖਣਾ ਕਠਿਨ ਹੈ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਨਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਰੂਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਮਾਯਾ, ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸੱਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਮ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੋਣ ਤੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਰੂਪ ਲੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਤਮਾ ਤ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਦੀ ਨਾਮ ਅਤੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੁੰਡਕੋਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ
“ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਦੀ ਅਪਣਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਰੁਪ ਭੁੱਲ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਝਦਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਅਪਣਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਰੂਪ ਛੱਡਕੇ ਦੈਵਿਕ ਜਾਂ ਮਹਾਨ ਨਾਲ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।78 ਸ਼ੰਕਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ ਹੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜੋ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਮ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਗਿਆਨ ਮੋਕਸ਼ ਹੈ।
“ਮ ਸ਼ਾਸਵਤ ਹੈ, ਸਰਵੱਗ ਹੈ, ਅਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੱਧ ਹੈ, ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੁੱਧ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਤੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੋਕਸ਼ ਸ਼ਾਸ਼ਵਤ ਤੱਤ ਹੈ, ਨਾ ਬਦਲਣ ਯੋਗ ਹੈ, ਸਵੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਹੈ | 79
ਅਦਵੈਤ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨਾਥ ਭੱਟਾਚਾਰਿਆ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, “ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਅਰਥ ਸਵੈ ਦੀ ਹੋਂਦ
