________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 204
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਅਪਰਾ
37
ਮੁੰਡਕੋ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ ਗਿਆਨ (ਚਾਰ ਵੇਦ ਅਤੇ ਛੇ ਵੇਦ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ), ਅਤੇ ਪਰਾ ਗਿਆਨ (ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ) ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ, ਸਾਹਿਤਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਆਦਿ ਗਿਆਨ ਸਰਵ ਉੱਚ ਸਚਾਈ ਦੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਵਰਗਾ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
38
—
ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਇਆ ਹੈ। ਪਾਉਲ ਦੇਉਸਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, “ਮੁਕਤੀ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ”।” ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਭ ਪਾਸੇ ਫੈਲੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਖੋਈ ਹੋਈ ਇੱਕ ਆਤਮਾ ਦੀ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਪਾਉਲ ਦੇਉਸਨ ਨੇ ਫੇਰ ਇਸੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਆਤਮਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਛੱਡੇ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ, ਉਹ ਆਤਮਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪੂਰਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ”।40
ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਤੱਤ ਦਾ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ, ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤੱਤ ਖੁਦ ਦੇ ਫਰਕ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ ਉਹ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਗੱਠ ਕੱਟੀ ਗਈ, ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਜਯੋਤੀਆਂ ਦੀ ਜਯੋਤੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅਨੁਪਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
41
ਆਤਮਾ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਜਾਣਨਾ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਉਸ ਦੇ ਕ੍ਰਿਤ ਆਕ੍ਰਿਤ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਜ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੇ ਡੰਡੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ
