________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 202 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਧਰਤੀ ਆਦਿ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਅਕਾਸ਼ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਹੈ, ਸੂਰਜ ਤੇ ਚੰਦਰਮਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹਨ, ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਹਨ, ਵੇਦ ਉਸ ਦੇ ਕਥਨ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਹਵਾ ਉਸ ਦਾ ਸਾਹ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਉਸਦਾ ਹਿਰਦੇ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੁਆਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ ਹੈ।33
ਔਪਨਿਸ਼ਧਕ ਸਿਧਾਂਤ ਮ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ, ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਅਤੇ ਸਰਵ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਦੇ ਬੀਜ ਪਾਏ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰਾਂ ਨੇ ਔਪਨਿਸ਼ਧਕ ਸਿਧਾਤਾਂ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਫਿਰਕਿਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਜੋ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ੰਕਰ ਦਾ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਉੱਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਆਧਾਰਤ ਰਿਹਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਮਾਨੁਜ ਦਾ ਵਸ਼ਿਸ਼ਟਾ ਦਵੈਤਵਾਦ। | ਇੱਥੇ ਇਹ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਦਾਹਰਣਾ ਵਿੱਚ ਦਵੈਤਵਾਦ ਸਿਧਾਂਤ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੈਤਰਾਯਨ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਕਾਲ ਅਤੇ ਅਕਾਲ। ਜੋ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਸੀ ਉਹ ਅਕਾਲ ਮ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਭਾਗ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਹ ਕਾਲ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਭਾਗੀ ਹੈ। 34 ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਕ੍ਰਮ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਵਰਤੀ ਤ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀ ਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਯੋਗ ਸਰਵ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਯੋਗ ਸਰਵਉਭ੍ਰਿਸ਼ਟਤਾ ਆਤਮਾ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੰਤਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 35
ਔਪਨਿਸ਼ਧਕ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕੇਵਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦੇ ਉਪਾਅ ਵੀ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ।
