________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 201 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਦ ਆਰਨਿਕ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਯਾਗਵੱਲਯਕ ਗਾਰਗੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ:
“ਉਹ ਨਾ ਸਥਲ ਹੈ, ਨਾ ਸੁੱਖਮ ਹੈ, ਨਾ ਛੋਟਾ ਹੈ, ਨਾ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਨਾ ਚਮਕਦਾਰ ਹੈ, ਦਰਵਨਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਉਹ ਛਾਯਾਹੀਨ ਅਤੇ ਅੰਧਕਾਰਹੀਨ ਹੈ, ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਹਵਾ ਅਤੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਰੁਕਾਵਟ ਦੇ ਹੈ, ਉਹ ਸਵਾਦ ਰਹਿਤ, ਨੇਤਰ ਰਹਿਤ, ਕੰਨ ਰਹਿਤ, ਸ਼ਬਦ ਰਹਿਤ, ਹਵਾ ਰਹਿਤ, ਸ਼ਕਤੀ ਰਹਿਤ, ਪ੍ਰਾਣ ਰਹਿਤ, ਮੁੱਖ ਰਹਿਤ, ਪਰਿਮਾਨ ਰਹਿਤ, ਅੰਤਰ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾਉਂਦਾ।32
ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕ੍ਰਮ ਦੀ ਨਿਰਗੁਣਤਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ:
ਅਨੇਕਾਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਆਤਮਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਬ੍ਰਮ ਨੂੰ ਮਾਇਆ ਵਾਲਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਰਹੱਸਯਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮੋਹ ਤੇ ਮਿੱਥਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। | ਮਾਇਆ ਦਾ ਮਿੱਥਿਆ ਅਰਥ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਾਯਾਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕਰ ਵੇਦਾਂਤ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਇਆ ਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁਣ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਈਸ਼ਵਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਈਸ਼ਾਵਸਯੋ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਈਸ਼ਵਰ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੈ। ਸਗੁਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੈਯਕਿਤਕ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ, ਸਰਵ ਗਿਆਤਾ ਅਤੇ ਸਰਵ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੰਡਕੋ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਸਵਰਗ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸਰੀਰ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਾਣਹੀਨ ਅਤੇ ਮਨਹੀਨ ਹੈ, ਵਿਸੁੱਧ ਹੈ, ਉੱਚ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਚਤਮ ਹੈ, ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣ, ਮਨ, ਇੰਦਰੀਆਂ, ਵਾਯੂ, ਜਯੋਤੀ, ਜਲ,
