________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 195 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਅਨੇਕਾਂ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਉਸਦੀ ਤਿੱਖੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਵਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁੰਡਕ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਯੁੱਗ ਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।
ਪੰਤ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਯੱਗ ਰੂਪੀ ਉਹ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਬਹੁਤ ਦੁਰਬਲ ਹਨ, ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨੀਵੇ ਕੋਟੀ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਗਿਆਨੀ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸਰਵ ਉੱਤਮ ਕਹਿ ਕੇ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਾਰ ਬਾਰ ਬੁਢਾਪਾ ਅਤੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। 12
ਇੱਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਤੇ ਉਹੀ ਯੱਗ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇਤਰਹੀਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
“ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ, ਅਪਣੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦੀ ਉਡਾਨ ਭਰਨ ਵਾਲੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ, ਵਿਅਰਥ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਫੁੱਲੇ ਹੋਏ ਘਮੰਡੀ ਲੋਕ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਭਟਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅੰਨ੍ਹੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ। 13
ਔਪਨਿਸ਼ਧਕ ਚਿੰਤਕ ਮਾਂ ਦੇ ਉੱਚ ਸਤਰ ਗਿਆਨ ਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਯੱਗ ਸੰਬੰਧੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਸੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, “ਯੱਗ ਸੰਬੰਧੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਰਵ ਉੱਤਮ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਅਗਿਆਨੀ ਜੀਵ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੀ ਚੰਗੀਆਈ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਸਵਰਗ ਦੇ ਆਨੰਦ ਦਾ ਭੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫੇਰ ਇਸੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਹੇਠਲੇ ਦਰਜੇ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। 4.
ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਾਲ ਮੁਨੀ ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਉਪਨਿਸ਼ਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਬਹੁ ਦੇਵਤਾਵਾਦ ਦੀ ਜਗਾਂ ਇੱਕ ਦੇਵਤਾਵਾਦ ਅਤੇ ਅਦਵੈਤਵਾਦ ਆਦਿਆ ਹੈ। ਯੁੱਗਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਤੱਤਵ ਰੱਖੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਦੀ ਜਗਾਂ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਹੱਸ ਉਦਘਾਟਨ ਦਾ ਨਵਾਂ ਵਿਚਾਰ ਮੰਨਿਆ’ | 15
ਕਠੋ ਉਪਨਿਸ਼ਧ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸੱਚ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਦਾਰਥ ਮਾਰਗ ਹੈ, ਸਰੀਰ ਰਥ ਹੈ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਘੋੜਾ
