________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: - 2
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਸੋਧ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਦੱਸੀ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਜੋ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਦ ਜੈਨ ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ। ਵਿਲਸਨ, ਲਾਸੇਨ ਅਤੇ ਵੈਵਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਿੱਥੀਆ ਧਾਰਨਾ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਕੁੱਝ ਸਾਧਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮੇਲ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਸੀ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਕੋਲੇਵਰੋਕ, ਪ੍ਰਿੰਸਪ, ਆਸਟੀਵੇਂਸਨ ਦਾ ਇਹ ਮੱਤ ਤੱਥ ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਸੀ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਗਲਤ ਕਲਪਨਾ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਵੀਰ ਦੇ ਚੇਲੇ ਇੰਦਰ ਭੂਤੀ ਗੋਤਮ, ਸਿਧਾਰਥ ਗੋਤਮ ਹੀ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਕੇ ਵੂਲਹਰ, ਜੈਕੋਬੀ ਅਤੇ ਹਰਨਲ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੈਨ - ਬੁੱਧ ਆਗਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਿ ਵਰਧਮਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਯ ਮੁਨੀ ਬੁੱਧ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ। ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਹਰਮਨ ਜੈਕੋਬੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਰਧਮਾਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੈਨੀਆਂ ਦੀ ਪਾਰਸ਼ਨਾਥ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਧੂ ਸੰਘ ਵੀ ਸੀ।
ਵੈਦਿਕ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ
ਪੁਰਾਤਨ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜੈਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ, “ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾ ਦੇ ਉਲਟ ਹੋਈ,
