________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 169 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਭਾਵੇਂ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਸੀਮਾਂ ਤੱਕ ਹਾਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਨਿਰਵਾਨ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਬਦ ਉਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਹਨ। ਆਚਾਰਾਂਗ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਮੁਕਤ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਵਰ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਤਰਕ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਰਮ ਮੈਲ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਔਜ ਨੂੰ, ਸਰੀਰ ਨੂੰ, ਆਧਾਰ ਰਹਿਤ ਕਸ਼ੇਤਰਗਯ ਆਤਮਾ ਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾ ਲੰਬੀ ਹੈ, ਨਾ ਹਰਾਸਵ ਹੈ, ਨਾ ਵਿਤ ਹੈ, ਨਾ ਤਿਕੋਨ ਹੈ, ਨਾ ਚਕੋਰ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਪਰੀਮੰਡਲ ਹੈ, ਉਹ ਨਾ ਕਾਲਾ ਹੈ, ਨਾ ਨੀਲਾ ਹੈ, ਨਾ ਲਾਲ ਹੈ, ਨਾ ਪੀਲਾ ਹੈ, ਨਾ ਸਫੈਦ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਸੁਗੰਧੀ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਉਹ ਦੁਰਗੰਧੀ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਤਿੱਖਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਕੌੜਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਕਸੈਲਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਖੱਟਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਮਿੱਠਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਖੁਰਦਰਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਮਿਦ ਹੈ, ਨਾ ਗੁਰੁ (ਭਾਰਾ) ਹੈ, ਨਾ ਛੋਟਾ ਹੈ, ਨਾ ਠੰਡਾ ਹੈ, ਨਾ ਗਰਮ ਹੈ, ਨਾ ਚੀਕਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਰੁੱਖਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਰੀਰ ਵਾਂਗ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਜਨਮਾ ਹੈ, ਨਿਸੰਗ ਹੈ, ਉਹ ਨਾ ਇਸਤਰੀ ਹੈ, ਨਾ ਪੁਰਸ਼ ਹੈ, ਨਾ ਹੀਜੜਾ ਹੈ, ਨਾ ਅਗਿਆਨੀ ਹੈ, ਨਾ ਗਿਆਨੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਵਰਤ ਚੇਤਨਮਯ ਗਿਆਨ ਧੰਨ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਉਪਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਹ ਰੂਪੀ ਸੱਤਾ ਹੈ ਉਹ ਪਦਵੀ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਬੋਧ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਪਦ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਨਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਨਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਨਾ ਗੰਧ ਹੈ, ਨਾ ਰਸ ਹੈ, ਨਾ ਸਪਰਸ਼ ਹੈ, ਬਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈ। 147 | ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੌਕਸ਼ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਸਾਡੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ਇਸ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਆਗੁ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦ ਕਦੀ ਵੀ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਆਗਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ। ਫੇਰ ਵੀ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੁਕਾਵਟ ਰਹਿਤ, ਸ਼ਾਂਤ, ਮੰਗਲਕਾਰੀ, ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। 148
