________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 168 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਅਰਥ ਹੈ; ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪਰੀਪੂਰਨਤਾ, ਅੰਤਮ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ। ਜੋ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ਾਸਵਤ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ।
ਨਿਰਵਾਨ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਦੋਹੇਂ ਸ਼ਬਦ ਸਮਾਨ ਅਰਥ ਹਨ, ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ, ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਵਿਨਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਹੈ। ਮੋਨਿਅਰ ਵਿਲਿਅਮ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਕਰਦੇ ਹਨ: ਅੰਤਗਤ, ਸ਼ਾਂਤ, ਸ਼, ਜੀਵਨਮੁਕਤ, ਪਦਾਰਥ ਮੁਕਤ, ਸਰਵਉੱਚ ਸੱਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ, ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਰੀ ਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਅਤੇ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ।145
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਨ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਗਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਦੀਵੇ ਦੇ ਜਲਣ ਨਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕੁੱਲ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਅਸਤ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਵਾਨ ਦਾ ਅਰਥ ਆਤਮਾ ਦਾ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਇੱਥੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅੰਤਮ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਨਿਰਵਾਨ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਅਸ਼ੁੱਧਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਤੱਤਵ ਗਿਆਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਨਿਰਵਾਨ ਜਾਂ ਮੋਕਸ਼ ਚੇਤਨ ਤੱਤਵ ਦੀ ਵਿਸੁੱਧ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਤਮਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਾ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਨਾ ਜਨਮ ਹੈ ਨਾ ਮਰਨ ਨਾ ਰੋਗ ਨਾ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਵਿਛੋੜਾ ਅਤੇ ਨਾ ਮੰਨਜ਼ੂਰੀ ਅਤੇ ਨਾ ਮੰਨਜ਼ੂਰੀ ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਤੱਤਵ ਵੀ ਉਸ ਹਸਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਸ਼ੁਭ ਵੀ ਪਰੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ, ਲੋਭ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ, ਧ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲਗਾਉ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਅੰਤ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਸਰਵਉੱਤਮ, ਸ਼ਾਸਵਤ, ਸ਼ੁੱਧ, ਅਵਿਨਸਵਰ ਅਵਸਥਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 146
