________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 167 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਮਿਲਕੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। 141 ਜੋ ਤੱਤਵ ਰਤਨ ਤਰੈ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਅੰਤਮ ਵਿਕਾਸ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵਿਵਹਾਰ ਯੋਗ ਹੈ ਇਸਦੇ ਅੰਦਰ ਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਆਦਰ, ਆਮ ਗਿਆਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਆਚਰਨ ਆਦਿ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।142 ਇੱਥੇ ਸੱਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਸਤੂ ਤੱਤਵ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ। ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਸੇ ਰਾਹ ਸੱਚ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਸੱਮਿਅਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਸਹੀ ਆਚਰਨ ਜੋ ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਗਿਆਨ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਤੱਤਵ ਯੋਗ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। 143 | ਹਰ ਸਾਧਕ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਵਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨ ਵਚਨ ਅਤੇ ਕਾਇਆ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਸਾਧਕਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਧਿਆਤਮ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੁੱਧ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰੋਧ, ਲਗਾਉ ਅਤੇ ਅੰਦਰਲੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤੱਪ, ਆਗਮ ਗਿਆਨ, ਗੁਰੂ ਭਗਤੀ ਆਦਿ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਵੇ। ਯੋਗ ਦੇ ਇਹ ਸਾਧਨ ਨਿਰਵਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਦੇ ਹਨ।
ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਸਵਰੂਪ ਮੋਕਸ਼ ਸ਼ਬਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ‘ਚ’ ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ, ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਨਾ, ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਢਿੱਲਾ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਇਸ ਲਈ ਮੌਕਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮੁਕਤੀ, ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਨਿਤੀ। 144 ਇਹ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਨਿਤੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮੁਕਤੀ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਤੱਤਵ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਅੰਤਮ ਸਰਵਉੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਪਵਿੱਤਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮੋਕਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮਾਨ ਅਰਥੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਮੁਕਤੀ, ਸਿਧੀ, ਨਿਰਵਾਨ, ਅਮ੍ਰਿਤ ਤੱਤਵ, ਬੋਧੀ, ਵਿਮੁਕਤੀ, ਵਿਸ਼ੁੱਧੀ, ਕੇਵਲਯ ਆਦਿ। ਮੋਕਸ਼ ਦਾ
