________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 147 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਹੋਵੇ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਜਮੀ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਤਮ ਗਿਆਨ ਜੈਨ ਧਿਆਨ ਦਾ ਮੂਲ ਤੱਤਵ ਹੈ।
ਆਤਮ ਗਿਆਨ ਪਾਉਣ ਲਈ ਜਾਂ ਮਨ ਨੂੰ ਇਕਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਧਕ ਨੂੰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਰੁਕਾਵਟ ਵਾਲੇ ਤੱਤਵ ਹਟਾਉਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਨ ਨੂੰ ਟਿਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਧਿਆਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਅਕਲੰਕ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ - ਯੋਗ ਵਾਤਾਵਰਨ, ਯੋਗ ਆਸਨ, ਸਵਾਸੋਸਵਾਸ ਦਾ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਛੱਡਣਾ, ਅਪ੍ਰਮਾਦੀ ਹੋਣਾ, ਨੀਂਦ ਨਾ ਲੈਣਾ, ਕਾਮੁਕ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਨਿਰਭੈ ਹੋਣਾ, ਸ਼ੰਕਾ ਰਹਿਤ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣਾ ਆਦਿ। 85 ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ਰਧਾ, ਸ਼ਕਤੀ, ਚੇਤਨਾ, ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਜੈਨ ਅਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਮੋਟੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਕੀਤੇ ਹਨ - ਅਪ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤ। ਅਪ੍ਰਸਤ ਨੂੰ ਫੇਰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ - ਆਰਤ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਰੋਦਰ ਧਿਆਨ। ਆਰਤ ਧਿਆਨ ਦੁੱਖਦਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਦਰ ਧਿਆਨ ਨੁਕਸ਼ਾਨ ਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਧ ਆਦਿ ਮਾੜੇ ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਧਿਆਨ ਹਿਣ ਕਰਨਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਦੁਸਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਧਿਆਨ - ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਲ ਧਿਆਨ ਹੈ ਇਹ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹਨ। | ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦੱਸੇ ਗਏ ਸੱਤ ਤੱਤਵਾਂ ਉੱਪਰ ਡੂੰਘਾ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ (ਆਗਿਆ ਵਿਚਯ) ਅਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦਾ ਉਪਾ ਸੋਚਣਾ (ਉਪਾਏ ਵਿਚਯ) ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਵਿਪਾਕ ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨਾ (ਵਿਪਾਕ ਵਿਚਯ) ਅਤੇ ਲੋਕ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ (ਸੰਸਥਾਨ ਵਿਚਯ)86 ਆਖਰੀ ਸੰਸਥਾਨ ਵਿਚਯ ਧਿਆਨ ਦੇ ਚਾਰ ਉਪਭੇਦ ਹਨ - ਪਿੰਡਸਥ, ਪਦਸਥ, ਰੂਪਸਥ ਅਤੇ ਰੂਪਾਤੀਤ।87 ਪਿੰਡਸਥ ਧਿਆਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਦਸਥ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧ ਅਵਸਥਾ ‘ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੂਪਸਥ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅਰਹਰ
