________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 146
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
I
ਛੱਡਣਾ ਵਿਉਤਸਰਗ ਹੈ। ਭਾਵਨਾ, ਆਵੇਗ ਆਦਿ ਅੰਦਰਲਾ ਲਗਾਉ ਹੈ ਸੰਜਮ ਆਦਿ ਨਾਲ ਲਗਾਉ ਰੱਖਣਾ ਬਾਹਰਲਾ ਲਗਾਉ ਹੈ। ਅਨਾਤਮ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਉ ਛੱਡਣਾ ਹੀ ਵਿਉਤਸਰਗ ਹੈ।
82
ਧਿਆਨ
ਅੰਦਰਲੇ ਤਪ ਦਾ ਛੇਵਾਂ ਭੇਦ ਧਿਆਨ ਹੈ। ਚਿੱਤ ਨੂੰ ਇਕਾਗਰ ਕਰਨਾ, ਮਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣਾ। ਚੇਤਨ, ਅਚੇਤਨ ਅਤੇ ਅਵਚੇਤਨ ਤੱਕ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣਾ ਧਿਆਨ ਹੈ। ਕਰਮਆਸ਼ਰਵ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਚਾਰੀਆ ਹੇਮ ਚੰਦਰ ਨੇ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਹੈ, “ਧਿਆਨ ਆਤਮ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਆਤਮ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਕਰਮ ਨਿਰਜਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਮ ਨਿਰਜਰਾ ਹੀ ਮੋਕਸ਼ ਹੈ’83 ਤੱਤਵਾਰਥ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿ ਇਕਾਗਰ ਰੂਪ ਤੋਂ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਨਿਰੋਧ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਉੱਪਰ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਧਿਆਨ ਹੈ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਸਿਹਤਮੰਦ ਆਦਮੀ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇੱਕ ਮਹੂਰਤ (48) ਮਿੰਟ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ।
ਕਰਮ ਨਿਰਜਰਾ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਧਿਆਨ ਹੈ। ਜਦ ਸਾਧਕ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਸੰਜਮ ਦੇ ਨਾਲ ਆਤਮ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਵਰੂਪ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਿਆਨ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕਾਰਮਿਕ ਤੁੱਛ ਪਦਾਰਥ ਵਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਵੈਅਨੁਭੂਤੀ ਦੇ ਲਈ ਧਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪੰਜਆਸਤੀ ਕਾਇਆ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦੀ ਉਤਪਤੀ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਇੱਛਾ ਹੈ ਨਾ ਘ੍ਰਿਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁੱਖਾਂ ਅਗਿਆਨਤਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਲਗਾਉ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ, ਵਾਚਿਕ ਅਤੇ ਕਾਇਕ ਆਨੰਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਧਿਆਨ ਅਗਨੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਕਰਮ ਜਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ।4
ਧਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅੱਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਵੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਬਸ਼ਰਤੇ ਉਹ ਲਗਾਉ ਰਹਿਤ
