________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 137 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਅਧੀਨ ਅਤੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਹੀ ਚਿਦ ਆਤਮਾ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਰਵੱਗ ਅਤੇ ਸਰਵ ਦਰਸੀ ਹੋ ਕੇ ਅਨੰਤ, ਅਭਿਵਿਆਤ, ਸਵਾਧੀਨ (ਅਜ਼ਾਦ) ਅਤੇ ਮੂਰਤਕ ਸੁੱਖ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ।57 | ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਸਾਰੇ ਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ ਉਹ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਪਰੀਪੂਰਨ ਹੈ। ਐਚ. ਆਰ. ਕਾਪੜੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਨ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਕਾਲ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕਮਲ ਦੇ ਸਮਾਨ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 58
ਅਚਾਰੀਆ ਕੁੰਦ ਕੁੱਦ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਕੇਵਲੀ ਭਗਵਾਨ ਨਿਸ਼ਚੈ ਤੋਂ ਆਤਮ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਲੋਕ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦੇ ਜੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਆਖਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਹੈ, ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।59
| ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ | ਦਰਸ਼ਨ ਅਭੇਦਆਤਮਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵੇਖਣਾ। ਇਹ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ - ਚਕਸ਼ ਦਰਸ਼ਨ (ਅੱਖ, ਇੰਦਰੀ ਰਾਹੀਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ), ਅਚਕਸ਼ੁ ਦਰਸ਼ਨ (ਅੱਖ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨ ਨਾਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਭਾਸ), ਅਵਧੀ ਦਰਸ਼ਨ (ਸਭ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵੇਖਣਾ), ਕੇਵਲ ਦਰਸ਼ਨ (ਚੱਲਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਕੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ)। | ਪੁਜੇਪਾਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸਾਰੇ ਛੰਦ ਮਸਤ (ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ) ਸੰਸਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੇਵਲੀ ਦੇ ਯੁਗਪਤ (ਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 60 ਕੁੱਝ ਅਚਾਰੀਆ ਨੇ ਇਸ ਗਲ ਦਾ ਖੰਡਣ ਕੀਤਾ ਕਿ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੇਵਲੀ ਨੂੰ ਇੱਕਠੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਆਗਮ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋ ਚੇਤਨ ਕ੍ਰਿਆ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਹੋ
