________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 132 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
| ਹੁਣ ਤੱਕ ਤੇ ਕਥਨ ਤੋਂ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਜੀਵ ਪਰ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਆਤਮ ਸਵਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਰਨ (ਚਲਨਾ) ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਅਤੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹੀ ਸੱਮਿਅਕ ਚਰਿੱਤਰ ਸੱਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ।42 ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਆਤਮਾ ਹੀ ਯਥਾਰਥ ਮਾਰਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਤੱਤਵਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸੱਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੱਮਿਅਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸੰਧਯ (ਗਿਆਨ) ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਮਾਰਗ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਮ ਅੰਗ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ, ਦਰਖਤ ਵਿੱਚ ਜੜ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਿਆਨ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਸੱਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ।43 ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੱਤਵਾਂ ਦੀ ਉਪਲਵਧੀ ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਾਂ ਰਤਨ ਆਮਯੋਗ, ਮਹਾਂ ਰਿਧੀ ਕਿਹਾ ਹੈ।4
ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ - ਨਿਸ਼ਚੈ ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ। ਜਿਸ ਵ ਦਾ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੇ ਅਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸ਼ਰਧਾ ਕਰੇ। ਉਹ ਹੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਚਲਮਲੀਨ ਅਵਗਾੜ ਦੋਸ਼ ਰਹਿਤ ਨਿਸ਼ਚਲ ਭਾਵ ਹੈ। ਇਹੋ ਆਤਮ ਭਾਵ ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਤੱਤਵਾਰਥ ਸ਼ਰਧਾ ਹੀ ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਗੈਯ (ਗਿਆਨ) ਅਤੇ ਗਿਆਤਾ (ਗਿਆਨੀ) ਦੀ ਯਥਾਰੁਪ ਪ੍ਰਤੀ ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ਨਿਰਵਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਆਤਮਾ ਦਾ ਵਿਸੁੱਧ ਹੋ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਆਤਮ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚੈ ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਜਕੜ ਕੇ ਸਭ ਪਰਿਸ਼ਟ ਅਨਨਿਯ, ਅਭਿਸ਼ੇਸ ਅਤੇ ਉਪਲੱਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਨਿਅਤ ਅਤੇ ਅਸੰਯੁਕਤ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦ੍ਰਵ ਸ਼ਰੁਤ ਅਤੇ ਭਾਵ ਸ਼ਰੁਤ ਸਾਰੇ ਜਿਨ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਸਾਧੂ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸੱਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ
