________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 121 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਯਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ- ਇਹ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ:
1. ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਸਮਝਣਾ। 2. ਸ਼ੁਭ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁਭ ਸਮਝਣਾ। 3. ਅਨਿਤ ਨੂੰ ਨਿਤ ਸਮਝਣਾ। 4. ਹੋਂਦ ਹੀਨ ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਮਨਣਾ।
ਮੈਂ ਇਹ ਹਾਂ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੋ ਮਿੱਥਿਆ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾਵਾਂ ਧ ਆਦਿ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਤਮਾ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਭਟਕਦਾ ਹੈ। ਪੁਜਯਪਾਦ ਨੇ ਮਿੱਥਿਆਤਵ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਿਹਾ ਹੈ:
1. ਏਕਾਂਤ ਮਿੱਥਿਆ ਦਰਸ਼ਨ - ਇਹ ਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਧਰਮ ਅਤੇ ਧਰਮੀ ਨੂੰ ਏਕਾਂਤ ਮਤਲਬ ਰੱਖਣਾ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਜਗਤ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਰੂਪ ਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸਭ ਪਦਾਰਥ ਅਨਿਤ ਹੀ ਹਨ ਜਾਂ ਨਿੱਤ ਹੀ ਹਨ। | 2. ਵਿਪ੍ਰਯਯ ਮਿੱਥਿਆਦਰਸ਼ਨ - ਸਗ੍ਰੰਥ (ਅੰਦਰਲੀ ਗੱਠ ਵਾਲਾ) ਨੂੰ ਨਿਰਗ੍ਰੰਥ ਮੰਨਣਾ ਜਾਂ ਕੇਵਲੀ ਨੂੰ ਕਵਲਾਹਾਰ ਮੰਨਣਾ ਆਦਿ।
3. ਸੰਸ਼ਯ ਮਿੱਥਿਆਦਰਸ਼ਨ - ਸੱਮਿਅਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸੱਮਿਅਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੱਮਿਅਕ ਚਰਿਤੱਰ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਮਿਲਕੇ ਮੋਕਸ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਰੱਖਣਾ।
4. ਵੈਨਯਿਕ ਮਿੱਥਿਆਦਰਸ਼ਨ - ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮੱਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਰ ਸਮਝਣਾ।
5. ਅਗਿਆਨਕ ਮਿੱਥਿਆਦਰਸ਼ਨ - ਹਿੱਤ ਅਹਿੱਤ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋਣਾ। | ਕਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਿੱਥਿਆਤਵ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ: 1. ਅਭਿਹਿਕ ਮਿੱਥਿਆਤਵ - ਤੱਤਵ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ
ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨਾ।
