________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 109 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਲਤ ਹੈ। ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਕਰਮ ਅਤੇ ਕਰਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਨੂੰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਮਰਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਵ ਕਰਮ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਕਰਮ ਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰਮ ਅਤੇ ਕਰਮ ਤੋਂ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦਾ ਚੱਕਰ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। 60 | ਧਵਲਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਾਰ ਇਸ ਇੱਛਾ ਜਾਂ ਕਰਮ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਦੇ ਮੂਲ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਘੁੰਮਣਾ ਤੱਦ ਤੱਕ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਤੱਕ ਮਨ, ਵਚਨ, ਕਾਇਆ ਦਾ ਪਰੀਸਪੰਦਨ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਕਾਰਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਹੈ।62 | ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਵ, ਖੇਤਰ, ਕਾਲ, ਭੱਵ ਅਤੇ ਭਾਵ ਪਰਿਵਰਤਨ। 63 | ਇਹ ਜੀਵ ਅਨਾਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਨਤ ਵਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਚਾਰਾਂ ਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ। ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਭਾਵ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਵ ਫੇਰ ਕਾਲ ਫੇਰ ਖੇਤਰ ਫੇਰ ਪੁਦਗਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦ ਪੁਗਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਲ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪੁਦਗਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਖੇਤਰ, ਕਾਲ, ਭਵ ਅਤੇ ਭਾਵ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਕਾਲ ਅਨੰਤ ਗੁਣਾ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 64
ਕਰਮ ਆਸ਼ਰਵ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਮਿੱਥਿਆਤਵ ਹੈ। ਇਹੋ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੋ ਸਿਧਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਅਵਿਦਿਆ ਜੋ ਮਿੱਥਿਆਤਵ ਦਾ ਹੀ ਨਾਮਾਂਤਰਨ ਹੈ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਕਰਮ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕਰਮ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਰੂਪ, ਵੇਦਨਾ, ਸੰਗਿਆ, ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜ
