________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 108 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ
ਦੇਸ਼ (ਹਿੱਸਾ) ਦਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਉਪਸ਼ਮ ਹੋਣਾ ਕਸ਼ਾਯੋਸ਼ਮਿਕ ਭਾਵ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸੱਤ ਭੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
4. ਕਸ਼ਾਯਕ ਭਾਵ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਵਤੀ ਤੋਂ ਜੋ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੁੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਸ਼ਾਯਕ ਭਾਵ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨੌਂ ਭੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 5. ਪਰੀਨਾਮਕ ਭਾਵ ਜੋ ਭਾਵ ਦਰੱਵ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਪਰਾਏ ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਪਰੀਨਾਮਕ ਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਚੇਤਨਿਆ ਭਾਵ ਹੀ ਜੀਵ ਦਾ ਪਰੀਨਾਮਕ ਭਾਵ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਵ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੀਵੱਤਵ, ਭੱਵਯਤਵ, ਅਭਵਯਤਵ।
-
ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ
ਉਪਰੋਕਤ ਵਰਣਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਬੰਧ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਬਾਰ ਬਾਰ ਜਨਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੈ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਕਰਮਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਰਵਾਰਥ ਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ: ਸੰਸਰਨ (ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ) ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਕਰਮ ਦੇ ਵਿਪਾਕ ਦੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਭੱਵਅੰਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਹੈ।” ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਬਦਲਾਉ। ਜੀਵ ਇੱਕ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨਵੇਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਨਵਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।58
‘ਸੰਸਾਰ” ਸ਼ਬਦ ‘ਸਮ ੳਪਸਰ੍ਗ ਪੂਰਵਕ ‘ਸੁ’ ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲਣਾ, ਘੁੰਮਣਾ, ਭਟਕਣਾ, ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣਾ।
59
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਰਮ ਬੰਧ ਦੀ ਅਵਸਥਾ। ਇਸ ਲਈ ਕਰਮ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਜੀਵ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਛਾ
