________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 107 ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ।
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੈਆ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਇਹ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਸ਼ੁਕਲ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ - ਸ਼ੁਕਲ, ਆਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਆਸ਼ੁਕਲ ਜੇ. ਐਲ. ਜੈਨੀ ਨੇ ਸਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਛੇ ਸੈਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਰੰਗ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਪਰਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਔਰਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੰਤ ਦਾ ਜੋਰਾ ਸਫੈਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਰੋਧੀ ਦਾ ਲਾਲ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਦਾ ਕਾਲਾ। 24
ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਨੈਸ਼ਿਆ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਡਾ: ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਕਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਲੈਸ਼ਿਆ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ, ਇਹ ਸੈਸ਼ਿਆ ਛੇ ਹਨ: ਕਰਮ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਭਾਵ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਛੁੱਪੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਨੰਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਆਧਾਰ ਹੈ।
ਲੈਸ਼ਿਆ ਅਤੇ ਕਰਮ ਦੇ ਬੰਧ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 56
1. ਐਦਿਯਕ ਭਾਵ - ਬੰਧਨ ਹੋਏ ਕਰਮ ਜੱਦ ਉਦੈ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਦ ਉਸ ਕਰਮ ਬੰਧਨ ਜੀਵ ਦੀ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੀਵ ਦੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਐਦਿਯਕ ਭਾਵ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
2. ਔਪਸ਼ਮਿਕ ਭਾਵ - ਬੰਨੇ ਹੋਏ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਉਪਸ਼ਾਂਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਜੀਵ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਐਪਸ਼ਮਿਕ ਭਾਵ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਮਿਥਿਆਤਵ ਆਦਿ ਕਰਮ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਉਪਸ਼ਮ ਤੋਂ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
3. ਕਸ਼ਾਯੋਸ਼ਮਿਕ ਭਾਵ - ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਕਸ਼ਯੋਕਸ਼ਮ ਉਤਪੰਨ ਜੀਵ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਕਸ਼ਾਯੋਸ਼ਮਿਕ ਭਾਵ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕੇਂਦੋ (ਸੌ) ਨੂੰ ਧੋਨ ਨਾਲ ਕੱਦਾਂ ਦੀ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਲਕੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹਲਕੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦੀ ਨਿਰਮਲਤਾ ਵਿੱਚ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਇੱਕ
