________________
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ: | 86. ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ |
ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ, ਚਾਰਵਾਕ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ, ਕਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਕੇਂਦਰੀ ਤੱਤਵ ਹੈ। ਜੈਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ, ਬੰਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਨਿਰਜਰਾ ਮੋਕਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਤੱਤਵਾਰਥ ਰਾਜਵਾਰਤਿਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀਰਯਅੰਤਰਾਏ (ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਰਮ) ਅਤੇ ਗਿਆਨਾਵਰਨੀਆਂ (ਅਗਿਆਨ) ਦੇ ਕਸ਼ਿਯਪਸ਼ਮ (ਕੁੱਝ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮੁਲ ਤੋਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ) ਦਾ ਪੱਖ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨਯ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਪਰਿਣਾਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਾਂ ਬਦਲਾਓ) ਅਤੇ ਪੁਦਗਲ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪੁਦਗਲ ਪਰਿਣਾਮ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨਯ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪੁਦਗਲ ਪਰਿਣਾਮ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪੁਦਗਲ ਪਰਿਣਾਮ ਦੀ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਉਹ ਕਰਮ ਹਨ। ਕਰਨਭੂਤ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੀ ਵਿਵਕਸ਼ਾ (ਆਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ) ਵਿੱਚ ਕਿਤਧਰਮ ਆਰੋਪ ਕਰਨ ਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਹ ਪਰਿਣਾਮ ਸੰਵਯਮ ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਭਾਵ ਰੂਪ ਕੁਸ਼ਲ ਅਕੁਸ਼ਲ ਕਰਮ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹੀ ਕਰਮ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਰਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਣਾਮ ਕਰਣ ਤੱਦ ‘ਕ੍ਰਿਯਤੇ ਅਨੇਨ’ ਇਹ ਵਿਹਿ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਧਯ ਸਾਧਨ ਭਾਵ ਦੀ ਵਿਵਸ਼ਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਵਰੂਪ ਮਾਤਰ ਕੱਥਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਕਰਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।23
ਆਤਮਾ ਪਰਿਕਸ਼ਾ ਟੀਕਾ ਨਾਮ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ, ਕਰਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਮ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਜੋ ਉੱਲਟ ਗਿਆਨ ਉੱਲਟ ਸ਼ਰਧਾ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਵੇ।24 ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਕੰਮ ਜਾਂ ਨਿਯਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਹਾ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਦਾ ਸੁਕੰਧ ਮਾਤਰ ਹੈ। ਜੋ ਸਾਡੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਰਮ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਆਸਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਦੇ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਕਦੇ ਦੁੱਖ ਰੂਪ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ
