________________
चाणक्याची जीवनकथा
नम्रतेचा आव आणीत कवीने कौशल्याने चाणक्याला चार आसने सोडावयास लावली. मनावर अतिशय संयम ठेवून चाणक्य, पाचव्या आसनाकडे वळला. आता कवीच्या पूर्वसूचनेनुसार राजाची दासी, चाणक्याजवळ आली. तो पाचव्या आसनावर बसत असतानाच दासी म्हणाली, 'हे द्विजश्रेष्ठ ! हे आसन देखील, दुसऱ्या विद्वान ब्राह्मणासाठी राखीव आहे. मी असे सुचविते की, भोजनशाळेच्या बाहेरच्या बाजूला एक प्रतीक्षाकक्ष आहे. तेथे तुम्ही थांबा व भोजनाच्या निमंत्रणाची वाट पहा.'
आता मात्र चाणक्याच्या संयमाचा कडेलोट झाला. काठीने डिवचलेला नाग जसा फणा काढतो, त्याप्रमाणे चाणक्याचा स्वाभिमान डिवचला गेल्यामुळे, तो ताडकन उठून उभा राहिला. रागाने बेभान झाला. त्याचे डोळे रागाने आरक्त झाले. शेंडी हातात धरून, भोजनशाळेतील सर्वांनाच ऐकू जाईल एवढ्या मोठ्या कर्कश आवाजात नंदाला उद्देशून चाणक्य म्हणाला, “महाराज ! आपण स्वत:ला मोठे न्यायी आणि विद्वान-पूजक मानता. सर्वार्थाने वेदविद्यापारंगत असलेल्या, माझ्यासारख्या ब्राह्मणाला, भर पंगतीत, असे ताटावरून उठविणे आणि भोजनशाळेच्या बाहेर काढणे, आपल्याला मुळीच शोभत नाही. आज मी अशी प्रतिज्ञा करतो की -
कोशेन भृत्यैश्च निबद्धमूलं, पुत्रैश्च मित्रैश्च विवृद्धशाखम् ।
उत्पाट्य नन्दं परिवर्तयामि, हठाद् द्रुमं वायुरिवोग्रवेगः ।।' (राजकोश आणि भृत्यपरिवार ही ज्या वृक्षाची खोलवर रुजलेली मुळे आहेत, तसेच पुत्र आणि मित्र यांच्या शाखा-उपशाखांमुळे जो शोभायमान दिसतो आहे, अशा ह्या नंदरूपी महावृक्षाला झंझावाती वाऱ्याप्रमाणे मी मुळापासून उखडून टाकेन.)
७८
