________________
चाणक्याची जीवनकथा
करण्याची इच्छा झाली. त्याने खजिनदाराला बोलाविले. विचारले, 'राजकोशाची एकंदर हालहवाल काय आहे ?' धनपाल म्हणाला, “महाराज ! सर्व खजिना जवळ-जवळ रिता झाला आहे. कारण आपल्याच विश्वासू मंत्र्याने अर्थात् कवीने शत्रूना सर्व धन वाटून टाकले आहे.'
कोणताही मागचा-पुढचा विचार न करता नंदाने, ताबडतोब आपल्या रक्षकांना आज्ञा केली की, 'बायका-मुलांसकट कवीच्या मुसक्या बांधा आणि गावाबाहेरील अंधकूपात (पडीक विहिरीत) त्यांना ढकलून द्या. त्यांनी उपासमारीने मरू नये म्हणून, एक मातीची थाळी भाताने भरून, रोज विहिरीत सोडत जा.' आपल्या राजनिष्ठेचे असे फळ मिळालेले बघून प्रथम कवि अत्यंत दुःखी झाला. नंतर त्या दुःखाची जागा द्वेष आणि सूडाने घेतली. सर्वांना एकत्र करून तो म्हणाला, नंदराजाचा सूड घेण्यास जो समर्थ आहे त्याने एकट्यानेच, आपली शक्ती टिकविण्यासाठी हा थाळीभर भात खावा.' कवीच्या कुटुंबाने आपापसात विचार-विनिमय करून, कवीला निर्णय दिला की, 'पिताश्री ! हे कार्य करण्यास केवळ आपणच समर्थ आहात. आपल्या कार्यपूर्तीसाठी आम्ही मरण पत्करावयास तयार आहोत.'
विहिरीतून बाहेर पडण्यासाठी कवीने एक दीर्घ योजना आखली होती. अंधकूपाची कच्ची बाजू बघून, त्याला तेथून एक लांबलचक भुयार खणावयाचे होते. मिळतील त्या अणकुचीदार दगडांनी, सर्वांनी भुयार खणण्यास आरंभ केला. अन्नाच्या अभावी शक्तिपात होऊन, एकेक कुटुंबीय मरण पावला. इच्छा नसूनही द्वेषाने पेटलेला कवि, रोज थाळीभर अन्न खाऊन, सर्वशक्तीनिशी भुयार खणत राहिला.
तीन वर्षे लोटली. सर्व कुटुंब मरण पावले होते. कवीचे भुयार खणण्याचे काम
७२
