________________
चाणक्याची जीवनकथा
होते. तो नंदाच्या अत्यंत विश्वासातला होता. शकटालाला स्थूलभद्र' आणि 'श्रीयक' असे दोन पुत्र आणि बुद्धिमान अशा सात कन्या होत्या. त्यापैकी स्थूलभद्र हे कालांतराने जैनसंघाचे आचार्य झाले. नंदाच्या दरबारात असलेल्या 'वररुचि' नावाच्या विद्वानाच्या कटकारस्थानामुळे, शकटाल हा राजाच्या मर्जीतून उतरला. राजाचा गैरसमज दूर करण्यासाठी आणि श्रीयकाला मंत्रिपद मिळवून देण्यासाठी शकटालाने निर्धारपूर्वक स्वेच्छामरण स्वीकारले.
सुबंधु या दुसऱ्या बुद्धिमान मंत्र्याचे, मंत्रिमंडळात एक विशेष स्थान होते. तो बुद्धिमान, धूर्त आणि राजनैतिक डावपेचांमध्ये कुशल होता. राजाचे जे विश्वासू मंत्री, रोज राजाबरोबर भोजन घेत असत, त्यामध्ये सुबंधूच्या आसनाचा मान पहिला होता. नंदाच्या या तीन मंत्र्यांपैकी, चाणक्याचा शेवटपर्यंत पाठपुरावा करीत राहिलेला हा दीर्घद्वेषी सुबंधु, एक वेगळाच नमुना होता.
पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे नंदाचा मंत्री कवि, हा चाणक्याच्या आत्याचा पती होता. चाणक्याच्या आयुष्यात कवीचे स्थान महत्त्वाचे असल्याने, त्याच्या आयुष्यातला, चाणक्याच्या संदर्भातला विस्तृत वृत्तांत येथे जाणून घेऊ.
भोगविलासात मग्न असलेल्या नंदाचे, राज्यकारभाराकडे लक्ष, एकंदरीत कमीच होते. त्यामुळे त्याच्या सीमावर्ती प्रदेशातील राजे मगधावर आक्रमण करण्याची तयारी करू लागले. संरक्षणात दक्ष असलेल्या कवीने, त्याच्या विश्वासू हेरांनी दिलेली ही महत्त्वपूर्ण माहिती राजाला गंभीरपणे निवेदन केली. कवीच्या सल्ल्यानुसार नंदाने धनपाल नावाच्या कोशाध्यक्षाला म्हटले की, 'शत्रुसैन्याच्या प्रमुखांना भरपूर मोठ्या रकमा पोहोचवा. त्यांना वश करून आक्रमण थोपवा.' नंतर कवीने त्या त्या सेनाप्रमुखांना एकेक लक्ष सुवर्णमोहरा गुपचूप पोहोचवल्या. एकदा नंदाला राजकोशाची पाहणी
७१
