________________
चाणक्याची जीवनकथा
हिरवीगार वनराई आणि मधून-मधून डोलणारी शेते व वस्त्या, हे त्या प्रदेशाचे वैशिष्ट्य होते. तेथे ‘चणकपुर' नावाचे एक टुमदार गाव होते. त्या गावात ‘कपिल' ब्राह्मण आपल्या ‘देविला' नावाच्या पत्नीसह सुखासमाधानाने रहात होता. वेदविद्येमधील पारंगतता त्याला पिढीजात लाभली होती. ज्ञानार्जनाची आस, निर्मळ चारित्र्य आणि संतोषी वृत्ती यामुळे एका निग्रंथ मुनींच्या सान्निध्यात येऊन, तो जिनधर्माचा उपासक बनला होता. कपिलास एक बहीण होती. तिचे नाव 'बंधुमती'. अतिशय लावण्यवती आणि सुलक्षणी असलेल्या बंधुमतीला, नंदाच्या कवि' नावाच्या मंत्र्याने मागणी घातली होती. कपिल ब्राह्मणाने यथाशक्ती विवाह करवून, बहिणीची पाटलिपुत्रास पाठवणी केली होती. ते जोडपे तेथे सुखाने नांदत होते.
एका शुभ दिवशी देविलेने एका तेजस्वी आणि सुलक्षणी बाळाला जन्म दिला. मातापित्यांनी हर्षभरित होऊन बालकाचे नाव 'विष्णुगुप्त' असे ठेवले. बालकाचे निरीक्षण केल्यावर मातापित्यांना धक्काच बसला. त्या बालकाला जन्मत:च दाढा होत्या. त्यांना ही गोष्ट फार विचित्र वाटली. योगायोगाने दुसऱ्या दिवशी माध्याह्नी एक 'सिद्धपुत्र' (भविष्यवेत्ता) त्यांच्याकडे आला. साहजिकच कपिल व देविलेने बालकाला त्याच्या मांडीवर ठेवून त्याचे भविष्य विचारले.
सिद्धपुत्राने अतिशय बारकाईने बालकाच्या अंगप्रत्यंगांचे निरीक्षण केले. बालकाच्या मुखामधील दाढादेखील त्याने पाहिल्या. कपिल आणि देविला सचिंत नजरेने पहात होते. अचानक सिद्धपुत्राचा चेहरा प्रसन्नतेने भरून गेला. तो उत्स्फूर्तपणे म्हणाला, 'आपण उभयतांनी याची काळजी करू नये. बालकाच्या दाढांवरून हे स्पष्ट होते आहे की, हे बालक मोठेपणी राज्यपद प्राप्त करणार आहे. राजाच होणार आहे.'
सिद्धपुत्र निघून गेला. कपिल मोठ्या विचारात पडला. 'बाप रे ! हा राजा होणार
६५
