________________
चाणक्याची जीवनकथा
(१)
बालक विष्णुगुप्त आणि भविष्यकथन
फार फार वर्षापूर्वीची गोष्ट आहे ही ! म्हणजे नक्की किती वर्षापूर्वीची? येशू ख्रिस्ताच्या जन्माच्याही आधी चारशे वर्षापूर्वी घडलेली. ही गोष्ट आहे एका कर्तबगार राजाची आणि त्याच्या बुद्धिमान अमात्याची. त्या काळात आपल्या भारतवर्षाच्या सीमा, आजच्यापेक्षा कितीतरी अधिक विस्तारलेल्या होत्या. बिहार, बंगाल, ओरिसा या नावांऐवजी मगध, वंग, कलिंग अशी नावे प्रचलित होती. महावीर आणि गौतम बुद्ध दोन महापुरुष, मगध प्रांतात होऊन गेले होते. दोनशे वर्षात त्यांच्या धर्मप्रसाराचा ठसा, हळूहळू मगधाबाहेरच्या अंग-वंग-कलिंग या प्रदेशातही, उमटू लागला होता.
मगध राज्याला पराक्रमी राजांची मोठीच परंपरा लाभली होती. राजा प्रसेनजित त्याचा पुत्र श्रेणिक (बिंबिसार) त्याचा पुत्र कोणिक (अजातशत्रु) त्याचा पुत्र उदायी (उदयन) या सर्वांच्या पाठोपाठ 'शिशुनाग वंशातील राजांनी अनेक वर्षे राज्य केले. शिशुनागांच्या नंतर राज्यसत्ता 'नंद' घराण्याकडे आली. नऊ नंद राजांमधला शेवटचा राजा होता ‘धनानंद'. त्याचा उल्लेख जैन साहित्यात 'नंद' असाच केला जातो. स्वत:चे भोगविलास आणि मोठेपणा मिरविण्यासाठी दिलेली मोठमोठी दाने यांच्या योगाने नंद, राज्याचा खजिना वारेमाप उधळीत होता. नंदाचे अत्यंत विश्वासू असे तीन मंत्री होते 'शकटाल', 'सुबंधु' आणि 'कवि'. त्याची राजधानी होती 'पाटलिपुत्र ' (कुसुमपुर). प्राचीन वैभवाच्या खुणा तेथे जागोजागी विखुरलेल्या होत्या. ज्ञानार्जनाची केंद्रे असलेली लहान-मोठी विद्यापीठेही तिथे विकसित होत होती.
पाटलिपुत्रापासून काही योजने अंतरावर, 'गोल' नावाचा एक भूभाग होता.
-
६४
-
—
