________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
जैन साहित्यात देखील चाणक्याचे प्रभुत्व आणि वर्चस्व अनेकदा नमूद केलेले दिसते. आवश्यकचूर्णीतही हे तथ्य प्रतिबिंबित झाले आहे. जैन लेखकांना असेही वाटले की, अधिकार गाजवण्याच्या त्याच्या व्यक्तिमत्वाचा संबंध, भविष्यवेत्त्यांच्या मुखातून लहानपणीच वर्तविलेला बरा', म्हणून जैन चाणक्यकथेत भविष्यकथन करणारे ज्योतिषी चाणक्याच्या मात्यापित्यांना सांगतात की, 'हे बालक एक तर राजाच होईल अथवा बिंबांतरित राजा तरी नक्कीच होईल.' जैन कथातही अनेकदा अमात्य चाणक्य, केवळ एक भुवई उंचावून चंद्रगुप्ताला रोखतो. पाटलिपुत्रातील व्यापाऱ्यांसमोर चाणक्य उघडपणे म्हणतो की, ‘राया मे वसवत्ती'. अर्थात् राजा माझ्या ताब्यात आहे. आवश्यकचूर्णी, निशीथचूर्णी इ. अनेक ठिकाणी चाणक्य-चंद्रगुप्ताचे गुरुशिष्य नाते, आवर्जून नमूद केलेले आहे. हेमचंद्र चाणक्य-चरित्राच्या अखेरीस त्याला 'मौर्याचार्य' असे संबोधतात.
बृहत्कथाकोषकार हरिषेणाने तर या अतिशयोक्तीचे इतके टोक गाठले आहे की, त्याच्या मते नंदांच्या पराभवानंतर चाणक्यानेच अनेक वर्षे राज्य केले आणि अखेरीस चंद्रगुप्ताला राज्य देऊन मुनिधर्म स्वीकारला. मुद्राराक्षसातील तात्पर्यात्मक निरीक्षणे : • मुद्राराक्षसाला आधारभूत असलेला मुख्य कथाभाग जैन आख्यायिकांमध्ये आढळून
येत नाही. एखादा ओझरता उल्लेख तेवढा दिसतो. मुद्राराक्षसाचा काळ सातवे-आठवे शतक मानला तर त्याला समकालीन असलेल्या जैन चूर्णीमधील चाणक्यविषयक आख्यायिका आणि समाजातील मौखिक दंतकथा नाटककारांसमोर आहेत. परंतु नाटक आखीव-रेखीव, बांधेसूद होण्यासाठी विशाखदत्ताने त्यातील वेचक भाग निवडला आहे.
