________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
इतकाच की, मुंग्यांचे वारूळ खोलवर खणून, त्यांचे समूळ उच्चाटन करणाऱ्या नलदामाला, चाणक्य हा स्वतः नगराचे कोतवालपद बहाल करतो. लपून बसलेली नंदाची माणसे शोधून त्यांचा नायनाट करण्याचे काम, नलदामावर सोपवितो. आवश्यकचूर्णीच्या ५६५ व्या पृष्ठावर म्हटले आहे
की -
तिदंडी बाहिरियाए णलदामं मुइंगमारगं दऔं आगतो, रण्णा सद्दावितो, दिण्णं आरक्खं, वीसत्था कता, भत्तदाणे सकुडुंबा मारिया । (५) चाणक्य : बिंबातरित राजा ? : चाणक्य-चंद्रगुप्ताचे मुद्राराक्षसातील
संबंध आणि संवाद पाहिल्यावर असे दिसते की, चंद्रगुप्ताच्या प्रत्येक कृतीवर चाणक्याचे पूर्ण वर्चस्व आहे. चाणक्य स्वत:च म्हणतो की, चंद्रगुप्ताचे राज्य सचिवायत्त' आहे. त्यांच्या गुरुशिष्याच्या नात्याचा उल्लेखही मुद्राराक्षसात आहे. चाणक्याच्या आज्ञेचे उल्लंघन करण्याचे सामर्थ्य चंद्रगुप्तातही नाही, असे त्याच्याच उद्गारातून दिसते. तिसऱ्या अंकातील चाणक्यचंद्रगुप्ताच्या कृतक-कलहातून तर, हे चाणक्याचे वर्चस्व उघडपणे दिसतेच परंतु अन्यत्रही छोट्या-छोट्या गोष्टींसाठी चंद्रगुप्त कसा चाणक्यावर अवलंबून आहे, हे देखील प्रत्ययास येते. मुद्राराक्षसाच्या सातव्या अंकात नाटककाराने एका रंगसूचनेतून, ही गोष्ट अधोरेखित केली आहे. ती रंगसूचना अशी, 'राजा चाणक्यमुखमवलोकयति'. चाणक्याच्या तोंडाकडे पाहण्याचा चंद्रगुप्ताचा स्वभाव अर्थातच यातून दिसतो.
