________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
(परिशिष्टपर्व, सर्ग ८, श्लोक ४६९) दिगंबर साहित्यातील चाणक्याचा सर्वात जुना उल्लेख, ‘भगवती आराधना' या ग्रंथात येतो. तेथेही म्हटले आहे की, “सुबंधूने चाणक्याला गोब्बरग्रामात जाळले. त्याने प्रायोपगमन मरणाचा स्वीकार केला होता.
शेवटच्या भयानक वेदना त्याने शांतपणे सहन केल्या." (३) पर्वतक आणि विषकन्या : चाणक्याने विषकन्येच्या सहाय्याने पर्वतकाचा
मृत्यू कसा घडवून आणला-याचा वृत्तांत मुद्राराक्षस आणि आवश्यकचूर्णी या दोन्हीत प्रायः समान प्रकारे आढळून येतो. पर्वतकाचा पुत्र असलेल्या मलयकेतूचा उल्लेख आणि तत्संबंधी प्रसंग, यांचा मात्र जैन साहित्यात
अभाव दिसतो. (४) चाणक्याची निरीक्षणशक्ती : चाणक्याच्या अत्यंत सूक्ष्म निरीक्षणशक्तीचा
उल्लेख, मुद्राराक्षसाच्या दुसऱ्या अंकात, अतिशय परिणामकारकतेने केला आहे. चाणक्य हा चंद्रगुप्ताच्या सुरक्षिततेविषयी, अतिशय सावध आहे. विशेषतः त्याचा भोजनकक्ष आणि शयनकक्ष हा सतत चाणक्याच्या निगराणीखाली आहे. एकदा चंद्रगुप्ताच्या शयनकक्षाच्या जाड, पोकळ भिंतींमधून, बारीक अन्नकण तोंडात धरलेल्या मुंग्यांची रांग, चाणक्याला दिसते. त्यावरून तो त्या पोकळीत लपलेल्या, घातकी हेरांचा छडा लावतो. त्यांचा योग्य बंदोबस्त करतो.
आवश्यकचूर्णीतही मुंग्यांना मारणाऱ्या नलदामाचा प्रसंग, निर्दिष्ट केला असून, नंतरच्या जैन लेखकांनी तो विशेष रंगविला आहे. फरक
५५
