________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
त्यात सांगितलेले नाहीत.
इ)
मुद्राराक्षसातील विशिष्ट संदर्भ : जैन परिप्रेक्ष्यात :
(१) पाटलिपुत्र : पाटलिपुत्र ( पाडलिपुत्त, पाडलिउत्त, पाटलिपुर), कुसुमपुर, पुष्पपुर ही सर्व नावे मुद्राराक्षस आणि जैन साहित्यात, पर्यायी नावे म्हणून अनेक वेळा सहजपणे वापरलेली दिसतात. जैन दार्शनिक ग्रंथ तत्त्वार्थसूत्राच्या प्रशस्तीनुसार उमास्वातींनी हा अग्रगण्य तत्त्वग्रंथ कुसुमपुर ऊर्फ पाटलिपुरातच
रचला.
(२) चाणक्याची पर्णकुटी : मुद्राराक्षसाच्या तिसऱ्या अंकातील पंधराव्या श्लोकात, चाणक्याचे निवासस्थान असलेल्या पर्णकुटीचा, अतिशय महत्त्वपूर्ण उल्लेख आढळून येतो. काही कामासाठी चाणक्याला घरी बोलवायला गेलेल्या नोकराच्या (कंचुकीच्या) मुखातून, चाणक्याच्या पर्णकुटीचे, त्याच्या साध्या राहणीचे आणि अनासक्त वृत्तीचे वर्णन नाटककाराने वदवून घेतलेले दिसते. वाळलेले कुश गवत आणि वाळलेल्या गोवऱ्यांचे वर्णन, हे जैन साहित्यातील वर्णनाशी तंतोतंत जुळते.
५४
चाणक्याच्या निर्मोही आणि समाधानी व्यक्तिमत्वाचे वर्णन करताना, जैनाचार्य हेमचंद्र म्हणतात, 'स सन्तोषधनः सदा '. हेमचंद्रांनी केलेले चाणक्याच्या मृत्युप्रसंगाचे वर्णनही, अत्यंत प्रभावी उतरले आहे. ते म्हणतात
—
धूपाङ्गारेणानिलास्फालितेन प्रोद्यज्ज्वाले द्राक्करीषस्थले तु ।
दारुप्रायो दह्यमानोऽप्यकम्पो मौर्याचार्यो देव्यभूत्तत्र मृत्वा ।।
