________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
उगविण्यासाठी टपून बसलेला आहे. बिंदुसार राजाचे कान भरून तो त्याला, चाणक्याच्या प्रतिकूल बनवितो. बिंदुसाराच्या वर्तनाने व्यथित झालेला चाणक्य, दूर जाण्याचा निर्णय घेऊन ‘गोकुलस्थानातील गोब्बरग्रामात' समाधीत स्थित होतो. अत्यंत कुटिलतेने सुबंधु त्याचा घात करतो. बहुधा जैनकथेत प्रसिद्ध अशा या निघृणतेमुळेच सुबंधूला विशाखदत्ताने 'राक्षस' संबोधले असावे.
जैन साहित्यात सुबंधूचा वृत्तांत दोन प्रकारे आलेला दिसतो. दिगंबरांच्या मते नंदाचा अमात्य सुबंधु हा चंद्रगुप्ताच्या विजयानंतर पाटलिपुत्रातून निघून गेला. चाणक्याने मुनिदीक्षा घेतली तेव्हा तो मोठ्या साधुसंघासह क्रमाने विहार करत क्रौंचपुरास आला. सुबंधूने त्याला ओळखून तेथेच त्याचा घात केला.
मुद्राराक्षसात जवळ-जवळ प्रत्येक अंकात, विविध उपायांनी चाणक्याने, चंद्रगुप्ताचा अमात्य होण्यासाठी राक्षसाचे मन कसे वळविले, त्याच्या अनेक हकिगती येतात. जैनांच्या चाणक्य-कथांमध्ये, यातील एकही हकिगत नोंदविलेली नाही. जैन लेखकांना बहुधा असे वाटले असावे की, नंदाशी एकनिष्ठ असलेला सुबंधु (राक्षस) कदापिही चंद्रगुप्ताचे अमात्यपद भूषविणे पसंत करणार नाही. मुख्य म्हणजे सुबंधूच्या सूडबुद्धीची पुरेपूर कल्पना असलेला चाणक्य, त्याला असे कृत्य करायला लावून, स्वत:च्याच पायावर कु-हाड का मारून घेईल ?
सारांश, मुद्राराक्षस हे कितीही यशस्वी राजनैतिक नाटक असले तरी, जैन साहित्यात बाराव्या शतकातील हेमचंद्राचा अपवाद वगळता, कोणीही असे दाखविलेले नाही की, चाणक्यानेच राक्षसाला चंद्रगुप्ताचे अमात्य बनविले. हेमचंद्राच्या परिशिष्टपर्वातील उल्लेखही अतिशय ओझरता असून, मुद्राराक्षसातील कोणतेही घटनाप्रसंग
५३
