________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
दिसतो. मुद्राराक्षसातील सोळा व्यक्तिरेखा प्राकृतात बोलतात. आहितुण्डिक ह्या गारुड्याचा उल्लेख करताना, 'तो प्राकृत कवी आहे', असे आवर्जून म्हटले आहे.
आहितुण्डिक गारुड्याने म्हटलेल्या प्राकृत पद्याला, अमात्य राक्षस 'गाथा' असे संबोधतो. अर्धमागधीतील प्राचीन पद्यरचनांना गाथा म्हणतात. प्राकृत भाषा आणि जैन परंपरा यांचे नाते अतिशय निकटचे आहे. चाणक्यकथा जैनांच्या प्राकृत साहित्यात इतक्या विखुरलेल्या आहेत की, विशाखदत्ताला नाट्यलेखनाच्या वेळी, त्या नक्कीच उपलब्ध असाव्यात. आवश्यकचूर्णी व मुद्राराक्षसाचे समकालीनत्व (इसवी सनाचे सातवे शतक) हीच गोष्ट सूचित करते.
ड) मुद्राराक्षसातील मुख्य कथानकाचा जैन साहित्यात अभाव :
धनानंदाचा अमात्य असलेल्या, अत्यंत बुद्धिमान, धोरणी अशा राक्षसाला, प्रसंगी मन वळवून तर प्रसंगी कोंडीत पकडून, चाणक्याने चंद्रगुप्ताचे अमात्यपद स्वीकारायला कसे भाग पाडले त्याची विस्तृत हकिगत हा मुद्राराक्षसाचा मुख्य गाभा आहे. आश्चर्याची गोष्ट अशी की, ही मुख्य घटना आणि त्यासाठी जुळवून आणलेल्या अनेक उपघटना, यांचा जैन साहित्यात समावेश केलेला दिसत नाही. मुख्य फरक असा की, जैन मतानुसार चंद्रगुप्ताच्या कार्यकाळात सुबंधु (राक्षस) चंद्रगुप्ताकडे आला नाही. सुबंधूची संपूर्ण घटनाच चंद्रगुप्ताच्या मृत्यूनंतर, बिंदुसार राजा झाल्यावर, घडलेली आहे. याच्या उलट मुद्राराक्षसातील संपूर्ण नाट्य चाणक्य-चंद्रगुप्त व अमात्य राक्षस यांच्यामध्येच घडते.
जैनांच्या मते सुबंधु (क्वचित सुबुद्धि) हा नंदाचा मंत्री आहे. तो चाणक्यावर सूड
५२
