________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
मुद्राराक्षसाच्या तिसऱ्या अंकात चाणक्याच्या सूचनेनुसार घडवून आणलेला चाणक्य-चंद्रगुप्ताचा कृतक-कलह (खोटे भांडण), हा मुद्राराक्षसातील एक अत्यंत आकर्षक व कलाटणी देणारा प्रसंग आहे. काही अभ्यासकांनी अशी शक्यता व्यक्त केली आहे की, चाणक्याच्या वर्चस्वाला कंटाळून कदाचित् दोघांच्या आयुष्याच्या उत्तरार्धात, अशा प्रकारचा विसंवाद खराखुराच घडला असावा. जैन साहित्यातील सर्व संदर्भांचे बारकाईने निरीक्षण केल्यावर असे दिसते की, अशा प्रकारचा खरा अथवा खोटा कलह त्यांच्यात कधीही घडून आला नाही.
श्वेतांबर साहित्यात चंद्रगुप्ताच्या मृत्यूनंतर बिंदुसाराच्या मनातील गैरसमजामुळे त्याचा चाणक्याशी विसंवाद झालेला दिसतो. हा विसंवाद सुबंधूने हेतुपुरस्सर घडवून आणला – असे जैन आख्यायिका सांगते. जैन साहित्यातील सुबंधु हा, मुद्राराक्षसात अमात्य राक्षसाच्या रूपाने अवतरलेला दिसतो. बिंदुसाराशी झालेला हा विसंवाद अखेर चाणक्याच्या मृत्यूमध्ये परिवर्तित झाला, असे चित्रण जैन साहित्यात दिसते. मात्र मुद्राराक्षसाप्रमाणेच जैन साहित्यातही, डाव उलटवण्याच्या बाबतीत चाणक्य हा, सुबंधूपेक्षा एक पाऊल पुढेच दिसतो. क) मुद्राराक्षसातील विविध प्राकृत भाषा :
मुद्राराक्षस हे संस्कृत नाटक' म्हणून लोकप्रिय असले तरी, त्यातील प्राय: ५०% संवाद प्राकृतात आढळून येतात. ही एक लक्षणीय बाब आहे की, चाणक्य-चंद्रगुप्ताच्या जैन परंपरेतील आख्यायिका, इसवी सनाच्या चौथ्या शतकापासून इसवी सनाच्या पंधराव्या शतकापर्यंत, प्राकृत भाषेत विपुलतेने आढळतात.
मुद्राराक्षसात मुख्यत्वेकरून ‘मागधी', 'शौरसेनी' आणि 'महाराष्ट्री' या प्राकृत भाषांचे प्रयोग दिसतात. इतर प्राकृत बोली उपभाषांचा उपयोगही प्रसंगोपात्त केलेला
