________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
अशा तीनही बुद्धींचा धारक होता. '
‘कौटिल्य: कुटिलमति:’- हा वाक्प्रचार अतिशय रूढ करण्यात मुद्राराक्षस नाटकाचा फार मोठा वाटा आहे. वस्तुतः मुद्राराक्षसानुसार चाणक्य आणि अमात्य राक्षस, दोघेही विलक्षण बुद्धिमान आहेत. परंतु कुटिलपणामुळे चाणक्य नेहमीच, एक पाऊल पुढे असलेला दाखविला आहे. जैन साहित्यात मात्र चाणक्याची कुटिलता सांगितली असली तरी त्याहून जास्त त्याची प्रखर बुद्धिमत्ता, अनासक्तवृत्ती आणि राज्यहिताची तळमळ अधोरेखित केली आहे.
६) चाणक्याचे चंद्रगुप्तास संबोधन :
मुद्राराक्षस नाटकात चाणक्य आणि चंद्रगुप्त यांचे अनेक संवाद आहेत. प्राय: प्रत्येक वेळी चाणक्य हा चंद्रगुप्ताला 'अरे वृषल !' असे संबोधित करतो. मुद्राराक्षसाच्या टीकाकारांनी आणि अभ्यासकांनी 'वृषल' शब्दाचा अर्थ, 'शूद्र स्त्रीपासून उत्पन्न पुरुष' असा केला आहे.
जैन साहित्यात प्रतिबिंबित झालेल्या चाणक्याच्या गुणवैशिष्ट्यांवर नजर टाकली तर असे दिसते की, चाणक्य - चंद्रगुप्ताचे गुरु-शिष्य संबंध लक्षात घेता, चाणक्य हा चंद्रगुप्ताला पावलोपावली 'हीन जातीचा' - असे संबोधणे तर्कसुसंगत वाटत नाही. शिवाय जैन साहित्यात चंद्रगुप्ताच्या शूद्रत्वाचा उल्लेख अगदी क्वचितच जाणवतो. त्याऐवजी चाणक्य हा चंद्रगुप्ताला 'वत्स' किंवा 'राजन्' असे म्हणतो. चाणक्यासारखा बुद्धिमान आणि उत्तुंग व्यक्तिमत्वाचा धोरणी माणूस, चंद्रगुप्ताला पदोपदी हिणवत असेल, हे निश्चितच संभवत नाही. अर्थातच 'वृषल' शब्दाचा जैन परंपरेच्या संदर्भात, काही नवीन अर्थ लावणे, अपरिहार्य ठरते. पुस्तकात योग्य जागी तो विशद केला आहे.
७) चाणक्य - चंद्रगुप्त कलह :
५०
