________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
ज्याअर्थी विशाखदत्ताने जैन आख्यायिकांमधील सुबंधूला ‘राक्षस' असे संबोधले आहे, त्याअर्थी चाणक्याला जिवंतपणी जाळणाऱ्या सुबंधूच्या जैन आख्यायिका बहुधा त्याच्यासमोर असाव्यात. मुद्राराक्षसाचा अभ्यास विद्वानांनी विविध अंगांनी केला असला तरी, मुद्राराक्षसापेक्षा प्राचीन आणि समकालीन जैन आख्यायिकांच्या द्वारे त्या नाटकाचे आकलन अधिक अर्थपूर्णपणे करता येते. तसेच त्यात दडलेली नवनवीन तथ्येही डोळ्यासमोर
येतात.
निशीथचूर्णीच्या पुष्पिकेत नमूद केले आहे की ती 'विशाखगणींनी' लिहिलेली
आहे. निशीथचूर्णीत साधूंच्या आचारावलीच्या संदर्भात वारंवार चाणक्यचंद्रगुप्ताच्या हकिगती येतात. दिगंबर परंपरेत चंद्रगुप्ताने दीक्षेनंतर ‘विशाखाचार्य' नाव धारण केलेले दिसते. मला कोणताही दावा करायचा नाही परंतु विशाखदत्तकृत मुद्राराक्षस आणि जैन परंपरा यांचे एक निकटचे नाते यातून सूचित होते.
सारांश काय तर, मेगॅस्थेनिस व ह्युएन त्संग यांच्या प्रवासवर्णनाच्या त्रोटक अंशातून चाणक्याच्या व्यक्तिमत्वावर आणि ग्रंथावर कुठलाच प्रकाश पडत नाही. हिंदू (ब्राह्मण) पुराणांमध्ये नंद आणि मौर्यवंशाच्या वंशावळींवर भर दिलेला असून, चाणक्याचा उल्लेख फक्त ओझरता आणि अतिशय दुय्यम आहे. कथासरित्सागर आणि बृहत्कथामञ्जरी या दोहोतून शकटालाच्या व्यक्तिमत्वावरच जास्त प्रकाश पडतो. नंदाच्या भोजनशाळेत चाणक्याचा झालेला अपमान आणि नंदवंशाच्या उच्छेदाची केलेली प्रतिज्ञा – याखेरीज चाणक्याच्या जीवनसामग्रीविषयी जवळ-जवळ कोणतीच माहिती मिळत नाही. अशा परिस्थितीत चाणक्याच्या व्यक्तिमत्वाच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकणारा ब्राह्मण परंपरेतील पहिला लेखक ठरतो तो विशाखदत्त. एक विशेष लक्षणीय राजनैतिक नाटक
