________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
शिखेच्या उल्लेखाचा पूर्ण अभाव आहे. परिशिष्टपर्वात हेमचंद्राने मूळ श्लोकात शिखेचा उल्लेख टाळला आहे. परंतु त्या पृष्ठावर एक तळटीप म्हणून शिखेचा उल्लेख, पुसटपणे केला आहे. मात्र ज्या ज्या जैन लेखकांनी चाणक्याची संक्षिप्त अथवा विस्तृत चरित्रे लिहिली आहेत त्यांनी पुढे दिलेला संस्कृत श्लोक आवर्जून नोंदविलेला आहे
कोशेन भृत्यैश्च निबद्धमूलं, पुत्रैश्च मित्रैश्च विवृद्धशाखम् । उत्पाट्य नन्दं परिवर्तयामि, हठाद् द्रुमं वायुरिवोग्रवेगः ।।
(आवश्यकचूर्णी (१) पृ.५६०)
जैन साहित्यात वारंवार उद्धृत केलेला हा श्लोक, आम्ही कथासरित्सागर, पुराणे आणि मुद्राराक्षस यांमध्ये शोधण्याचा खूप प्रयास केला. ह्या तिन्हींमध्ये तो आढळला नाही. याचा अर्थ असा की, आवश्यकचूर्णीच्याही आधीपासून जैनांनी मौखिक परंपरेने जपलेला हा श्लोक, अतिशय महत्त्वाचा ठरतो.
――
४) चाणक्याची कडक शासनव्यवस्था :
चाणक्य आणि चंद्रगुप्ताच्या कडक शासनव्यवस्थेचे वर्णन मुद्राराक्षसात अनेक वेळा दिसून येते. विशेषत: शासनाने घालून दिलेल्या आज्ञेचा भंग अथवा उल्लंघन, चाणक्य आणि चंद्रगुप्त यांना अजिबात पटत नव्हते. आज्ञाभंगाच्या गुन्ह्यासाठी दंड ठोठावला जात असे. याबाबत मुद्राराक्षसातील पदावली अतिशय बोलक्या आहेत
१) इदमनुष्ठीयते देवस्य चन्द्रगुप्तस्य शासनमिति - मुद्रा. अंक १, पृ.३६ २) राज्यन्यविरुद्धाभिर्वृत्तिभि: - मुद्रा. अंक १, पृ.४०
३) क्रियमाणेषु आज्ञाभङ्गेषु - मुद्रा. अंक २, पृ. ९६
४७
—
