________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
नंदवंशाच्या समूळ उच्छेदाची प्रतिज्ञा करतो, ही घटना विशेषत्वाने नोंदविलेली दिसते. काही उल्लेखांवरून असे दिसते की चंद्रगुप्ताला मगधाच्या सिंहासनावर आरूढ केल्यानंतर, चाणक्य पुन्हा आपल्या शेंडीची गाठ मारतो.
मुद्राराक्षसात हा प्रसंग थोड्या वेगळ्या प्रकारे चित्रित केला आहे. अमात्य राक्षसाला त्याचे मन वळवून, चंद्रगुप्ताचा अमात्य म्हणून नेमणूक करेपर्यंत चाणक्य
आपल्या शेंडीला गाठ मारत नाही. मुद्राराक्षसाच्या पहिल्या अंकात आरंभीच चाणक्याच्या शिखेचे भीतिदायक वर्णन पुढीलप्रमाणे दिलेले आढळते -
नन्दकुलकालभुजगी कोपानलबहुललोलधूमलताम् । अद्यापि बध्यमानां वध्यः को नेच्छति शिखां मे ।।
(मुद्राराक्षस अंक १, श्लोक ९, पृ.८) भावार्थ असा की, नंदकुलाला काळसर्पिणीसारखी भासणारी आणि माझ्या क्रोधरूपी अग्नीची जणू काही चंचल धूमलता असणारी ही शिखा, अजूनही मोकळ्या अवस्थेतच आहे. अजूनही कोणीतरी वध्य आहे याचेच सूचन ही शिखा करीत आहे.
मुद्राराक्षसाच्या अखेरच्या अंकात विविध युक्त्याप्रयुक्त्यांनी अमात्य राक्षसाची कोंडी करून, चाणक्य त्यास चंद्रगुप्ताचे अमात्यपद स्वीकारावयास लावतो आणि म्हणतो -
पूर्णप्रतिज्ञेन मया केवलं बध्यते शिखा ।
___ (मुद्राराक्षस अंक ७, श्लोक १७, पृ.३१०) जैन लेखक, चाणक्याचे ब्राह्मणत्व अधोरेखित करीत नाहीत. उलट त्याला श्रावकत्व बहाल करतात. त्यामुळे प्रतिज्ञा करताना आणि प्रतिज्ञापूर्तीनंतर, चाणक्याच्या शेंडी सोडण्याच्या आणि बांधण्याच्या क्रियेचे वर्णन ते करीत नाहीत. आवश्यकचूर्णीत
