________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
१) चाणक्याची नावे :
मुद्राराक्षस नाटकात 'विष्णुगुप्त' आणि 'कौटिल्य' ही नावे क्वचित दिसत असली तरी संवादांमध्ये व्यक्तिरेखांची जी नावे दिलेली असतात, त्यात संपूर्ण नाटकभर 'चाणक्य' हेच नाव आहे.
जैन साहित्यातही प्रामुख्याने 'चाणक्य' (चाणक्क, चाणिक्य, चाणाक्य) हेच नाव आढळते. 'कौटिल्य' (कोडिल्ल) आणि 'विष्णुगुप्त' ही नावे फारच कमी वेळा आढळून येतात.
२) चाणक्याचे ब्राह्मणत्व :
मुद्राराक्षसात चाणक्याला 'आर्य', 'बटु', 'ब्राह्मण', 'भट्ट', 'उपाध्याय' आणि 'विष्णुगुप्त' - या नावाने संबोधून त्याचे ब्राह्मणत्व अधोरेखित केलेले आहे. विशाखदत्ताने चाणक्याचे जैनत्व अधोरेखित करणारे, एकही विशेषण अथवा पद वापरलेले नाही.
जैन साहित्यात श्वेतांबरांनी चाणक्य हा 'श्रावक' असल्याचे म्हटले आहे. दिगंबरांनी आणि विशेषत: हरिषेणाने चाणक्याला जैनदीक्षा धारण केलेला आणि ५०० जैन साधूंचे नेतृत्व करणारा ‘मुनी' -अशा स्वरूपात चित्रित केले आहे. हरिषेणाचे हे वर्णन अतिशयोक्त आहे, हे इतर संदर्भ पाहता सहज लक्षात येते.
३) चाणक्याची शिखा :
चाणक्याचे ब्राह्मणत्व स्पष्ट करणारा मुख्य मुद्दा म्हणजे त्याची लांब आणि काळी शिखा. ब्राह्मण परंपरेत रूढ असलेल्या सर्व लिखित आणि मौखिक परंपरांमध्ये, चाणक्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण शिखेचा उल्लेख अग्रक्रमाने येतो. नंदाच्या भोजनशाळेत अपमानित झालेला चाणक्य, रागाने बेभान होऊन, आपल्या शेंडीची गाठ सोडून,
