________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
पाटलिपुत्राचा नगरश्रेष्ठी चन्दनदास जैनधर्मी श्रावक असल्याचा साक्षात् उल्लेख नाटकात आढळत नाही. अभ्यासकांनीही त्यावर प्रकाश टाकलेला नाही. तथापि चन्दनदासाच्या उद्गारांचा सूक्ष्मतेने विचार केल्यास त्याचे जैनत्व प्रकट झाल्याशिवाय रहात नाही.
जैन महाराष्ट्री प्राकृतात लिहिलेल्या प्राय: सर्वच कथांमधून नगरश्रेष्ठीपद वंशपरंपरेने जैन गृहस्थवर्गाकडेच चालत आलेले दिसते. त्यामुळे चन्दनदासही तसाच असावा असे मानण्यास हरकत नाही. पाटलिपुत्रातील अतिश्रीमंत व्यापाऱ्यांकडून चाणक्याने कोणकोणत्या युक्त्या वापरून पैसा काढून घेतला आणि राज्याच्या तिजोरीत कशा प्रकारे जमा केलायाच्या हकिगती मुद्राराक्षसाला समकालीन असलेल्या जैन ग्रंथांत आवर्जून नोंदविलेल्या दिसतात. व्यापारीवर्ग जैन असल्याखेरीज इतके विस्तृत वर्णन जैन साहित्यात कोठून येणार ? यावरूनही चन्दनदास जैन श्रावक असण्यास दुजोरा मिळतो. चन्दनदास हा मुद्राराक्षसानुसार मणिकारश्रेष्ठी' अर्थात् हिऱ्यांचा व्यापारी आहे. चाणक्याचे बोलावणे
आल्यावर तो भीतीने चांगलाच दचकतो. 'ज्ञाताधर्मकथा' या अर्धमागधी ग्रंथातील 'मणिकारश्रेष्ठी'चा उल्लेख जैन आख्यायिकांमध्ये सुप्रसिद्ध आहे. त्याचे नावही 'नंद मणिकार' आहे. (ज्ञाताधर्मकथा, अध्ययन १३)
जीवसिद्धि क्षपणकाप्रमाणे चन्दनदासही अमात्य राक्षसाचा अत्यंत विश्वासू आहे. किंबहुना तो अमात्य राक्षसाचा निकटचा मित्र आहे. राक्षसाने आपल्या कुटुंबाची जबाबदारी अत्यंत खात्रीपूर्वक त्याच्यावर सोपविली आहे. चन्दनदासाचा जवळचा नातेवाईक ‘धनसेन' आहे, जे नाव जैन कथांमध्ये अतिशय लोकप्रिय आहे. (अंक १, पृ.३८)
पाचव्या अंकात चन्दनदासाचे एक स्वगत आहे. त्यातील अनेक पदावलींमधून
