________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
होते. राक्षसावर प्रभाव पाडण्यासाठी क्षपणकाचे सोंग घेतल्यास, त्याच्याविषयीच्या आदरभावामुळे क्षपणकाला थेट राक्षसाशी संपर्क साधता येईल असा चाणक्याचा अचूक अंदाज आहे. जैन व्यक्तिरेखेला दुय्यम तरीही महत्त्वपूर्ण भूमिका असलेले हे उदाहरण संस्कृत नाटकांमध्ये अगदी विरळाच मानले पाहिजे.
जीवसिद्धीची भाषा मागधी प्राकृत आहे. जीवसिद्धी सतत म्हणत असतो, ‘अलहन्ताणं पणमामि' (अर्हतांना प्रणाम असो) (अंक ५, पृ.१९२). चौथ्या अंकातही तो उद्गारतो, ‘सासणमलिहन्ताणं पडिवज्जह मोहवाहिवेज्जाण' (मोहरूपी व्याधींचे जणू वैद्य असलेल्या अर्हतांच्या शासनाचा स्वीकार करा) (अंक ४, पृ.१८६). जीवसिद्धि क्षपणक अमात्य राक्षसास म्हणतो, 'श्रावकांची धर्मसिद्धी होवो.' यावरून स्पष्ट होते की अमात्य राक्षस जैनधर्मी श्रावक आहे. तो क्षपणकास आदरपूर्वक ‘भदन्त' (भंते) असे संबोधतो. ‘राक्षसाची बातमी काढण्यास क्षपणक किती उपयुक्त आहे' – याविषयी चाणक्य म्हणतो - “स मया क्षपणकलिङ्गधारी नन्दवंशवधप्रतिज्ञानन्तरमेव कुसुमपुरमुपनीय सर्वनन्दामात्यैः सह सख्यं ग्राहितो विशेषतश्च तस्मिन् राक्षसः समुत्पन्नविश्रम्भः।" (अंक १, पृ.१८)
चौथ्या आणि पाचव्या अंकात अमात्य राक्षस आणि क्षपणकाचे विपुल संवाद आहेत. क्षपणक, अमात्य राक्षसास एक विशिष्ट मुहूर्त काढून देतो. जैन साधु-आचारातील प्राचीन सूत्रात शकुन-निमित्त इत्यादी विद्यांमध्ये प्रवीण असलेल्या जैन साधूंचा वारंवार उल्लेख येतो.
सारांश काय तर जीवसिद्धि क्षपणकाच्या संवादांमधून तत्कालीन राजकीय वर्तुळामधील जैनांचे नाते विशेष स्पष्ट होते.
(२) चन्दनदास :
