________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
अ) मुद्राराक्षसातील जैन व्यक्तिरेखा :
(१) जीवसिद्धि क्षपणक :
मुद्राराक्षस नाटकाच्या संविधानरचनेत आणि घटनाक्रमात जीवसिद्धि क्षपणकाचे स्थान अतिशय महत्त्वाचे आहे. 'जीवसिद्धि' हा समास 'जीव' आणि 'सिद्धि' या दोन पदांनी बनलेला आहे. ही दोन्ही पदे जैन तत्त्वज्ञानाच्या पार्श्वभूमीवर अत्यंत अर्थपूर्ण आहेत. जैन तात्त्विक ग्रंथात 'आत्मा' शब्दाऐवजी, प्रत्येक आत्म्याचे स्वतंत्र अस्तित्व दाखविणारा 'जीव' शब्द खास करून उपयोजित केला जातो. 'सिद्धि' म्हणजे निर्वाण, मोक्ष. 'जीवसिद्धि' शब्दाचा एकंदर भावार्थ असा – 'मोक्षप्राप्तीसाठी प्रयत्नशील जीव'. 'क्षपणक' हा शब्द देखील जैन भिडूंची विशिष्ट आध्यात्मिक श्रेणी दर्शविणारा आहे. कर्मनिर्जरेसाठी क्षपकश्रेणीवर आरूढ झालेल्या भिक्षूचा निर्देश अनेकदा ‘क्षपक' अथवा 'क्षपणक' असा केला जातो. दिगंबर परंपरेत हा शब्द विशेष रूढ असल्याने आणि नाटकात त्याच्या दिगंबरत्वाचा स्पष्ट उल्लेख असल्याने या व्यक्तिरेखेचे जैनत्व अधोरेखित होते. मुद्राराक्षसाच्या अभ्यासकांनी सुदैवाने ते निर्विवादपणे मान्य केले आहे.
अर्थात् नाटकातील क्षपणक खराखुरा दिगंबर जैन साधू नाही. चाणक्याला अमात्य राक्षसाच्या गोटातील इत्थंभूत माहिती काढावयाची आहे. त्यासाठी आपल्या 'इन्दुशर्मा' नावाच्या मित्राची तो योजना करतो. इन्दुशाने हेरगिरी करताना जीवसिद्धि क्षपणक' हे नाव व तसा वेष धारण करावा अशी चाणक्याची सूचना आहे. अमात्य राक्षस नन्दराजांचा पक्षपाती आहे. धनानन्दाचा विश्वासू अमात्य आहे. नंदराजे जैनधर्मी, निदान जैनानुकूल तरी असावेत. ओरिसातील सम्राट खारवेलाच्या शिलालेखातील, 'नंदराजांनी जिनप्रतिमा पळवून नेण्याचा' जो उल्लेख आहे, त्याच्या आधारे हे स्पष्ट
