________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
उत्तरवर्ती लेखकांनी त्यातील नाटकीय अंशांकडे दुर्लक्ष करून, ती जणू वस्तुस्थिती असल्यासारखेच गृहीत धरले व त्या दृष्टीने आपापली चाणक्य-चरित्रे प्रस्तुत केली.
येथे विशेष नमूद करावयाचे आहे की, संस्कृत नाटकांच्या तेजस्वी परंपरेतील हे एकमेव राजनैतिक नाटक, चाणक्य-चंद्रगुप्ताच्या आयुष्यातील, फक्त विशिष्ट घडामोडींवर प्रकाश टाकणारे आहे. स्त्री-पात्र विरहित असे हे सात अंकी नाटक, चाणक्याच्या बुद्धिमत्तेच्या आणि व्यक्तिमत्वाच्या अनेक पैलूंवर झोत टाकते. चाणक्य, अमात्य राक्षस आणि चंद्रगुप्त या तीन मुख्य व्यक्तिरेखांभोवती ते कौशल्याने गुंफले आहे. नाटकातील अनेक दुय्यम पात्रांच्या तोंडी असलेले प्राकृत संवाद, संस्कृततज्ज्ञांबरोबरच, भारतीय विद्येच्या अभ्यासकांनाही आकृष्ट करून घेतात. परिणामी मुद्राराक्षस नाटकाचा, अनेक अंगांनी अभ्यास झालेला दिसतो. चाणक्याच्या आकलनासाठी मुद्राराक्षस सर्वाधिक महत्त्वाचे आहेच परंतु त्याबरोबरच मुद्राराक्षसातील जैन अंश, अभ्यासकांसमोर आणणे मला अत्यंत आवश्यक वाटले.
चाणक्य-चंद्रगुप्ताचे मगधाशी असलेले अति-निकटतेचे नाते ; जैन परंपरेतील साहित्यात आवर्जून नोंदवला गेलेला मगधाचा प्रदीर्घ इतिहास आणि इसवीसनपूर्व दुसऱ्या शतकापासून चौदा-पंधराव्या शतकापर्यंत जैनांनी वेळोवेळी, विविध संदर्भात, आख्यायिकांच्या द्वारे जपलेला चाणक्य – हे सर्व लक्षात घेऊन, त्याच्या पार्श्वभूमीवर मुद्राराक्षसाचा पुनर्विचार करण्याची आवश्यकता मला भासू लागली. मुद्राराक्षसात अत्यल्प असलेले बौद्ध अंश अभ्यासकांनी पुढे आणले, परंतु विपुलतेने आढळणाऱ्या जैन उल्लेखांकडे दुर्लक्ष केलेले दिसते. ही कमतरता भरून काढण्यासाठी येथे समग्रतेने विचार केला आहे.
४०
